وزارت صنعت، معدن و تجارت اقدامات شاخصی در زمینه تامین برق پایدار صنایع یا راه‌اندازی نیروگاه‌های برق داشته که از جمله این اقدامات بهره‌برداری از نیروگاه‌های برق صنایع به میزان ۴۱۶ مگاوات بوده است. این وزارتخانه همچنین در زمینه صادرات و بازرگانی خارجی نیز توسعه داشته که در این زمینه ارزش صادرات معدن و صنایع معدنی 3هزار و۲۳۰ میلیون دلار و وزن صادرات معدن و صنایع معدنی 14هزار و ۱۸۱ تن بوده است. گفتنی است در این میان ارزش صادرات صنایع معدنی فلزی 2هزار و۱۴۲ میلیون دلار، وزن صادرات صنایع معدنی فلزی ۲ هزار و ۸۰۷تن، ارزش صادرات صنایع معدنی غیر فلزی ۳۳۵ میلیون دلار و وزن صادرات صنایع معدنی غیر فلزی 4هزار و ۷۷۶ تن است.

اقدامات مهم وزارت صمت

در دولت چهاردهم این وزارتخانه در زمینه توسعه بخش معدن نیز دستاوردهایی داشته که با نگاهی به عملکرد ۱۰۰ روزه ابتدای دولت چهاردهم می‌توان دریافت که استخراج مواد معدنی ۱۱۶۰ میلیون تن، پروانه اکتشاف ۲۶۱ مورد و پروانه بهره‌برداری معدن ۱۳۳ مورد بوده است. آنچه در زمینه تکمیل بهره‌برداری و افتتاح طرح‌های توسعه‌ای و زیرساختی بخش معدن و صنایع معدنی انجام شده ۱.۱ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری طرح‌های توسعه‌ای و زیرساختی بخش معادن و صنایع معدنی و برای ۲۶۸۲ نفر به‌طور مستقیم و ۷۴۳۰ نفر به طور غیر مستقیم اشتغالزایی در طرح‌های توسعه‌ای و زیرساختی بخش معدن و صنایع معدنی است. در زمینه احیا و فعال‌سازی معادن کوچک و توسعه سرمایه‌گذاری بخش معدن از جمله اقدامات انجام شده ۱۶۱ مورد احیا، فعال‌سازی و توسعه معادن کوچک و ۵۹ مورد بسته‌های پیشنهادی برای سرمایه‌گذاری است.

همچنین اقدامات شاخصی در زمینه تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایر معدنی کشور انجام شده که در این راستا ۲۰ مورد پروژه و نقشه تولید اطلاعات زمین شناسی و اکتشافی، ۱۵ هزار کیلومتر خطی اکتشاف به روش ژئوفیزیک هوابرد و ۵ پروژه زمین‌شناسی دریایی انجام شده است.

سایر دستاوردهای دولت

دستاوردهای مهم دیگری نیز در راستای تحقق اهداف دولت وجود دارد که برخی از مهم‌ترین اقدامات این سازمان در شش‌ماهه نخست سال، اجرای برنامه ارتقای زیرساخت‌ها و بازدهی آزمایشگاهی حوزه اکتشاف، انتشار نخستین نقشه ژئوتوریسم کشور در مقیاس (لایه اطلاعاتی جدید) و در مقیاس یک‌دویست و پنجاه هزارم، ارتقای جایگاه آزمایشگاه‌های سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور از رتبه ۲۹ به ۱۳ کشور، آغاز اجرای طرح تحول زمین‌شناسی دریای استان گیلان (۱۵ پروژه)، آغاز اجرای طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایر معدنی استان خراسان‌رضوی (۴۴ پروژه) و آغاز فعالیت پایگاه جامع داده‌های علوم زمین کشور در قالب ساختار مشارکتی بخش معدن - تکلیف است. این وزارتخانه در زمینه تولید محصولات منتخب زنجیره بخش معدن و صنایع‌معدنی اقداماتی داشته که از جمله این اقدامات تولید ۵ هزار و ۳۴۹ تن فولاد خام، تولید ۴ هزار و ۷۱۶ تن محصولات فولادی، تولید ۷۱ هزارتن کاتد مس، ۱۳۸ هزار تن شمش آلومینیوم، ۱۷ هزار و ۴۳۹تن سیمان و ۹۰ هزار تن سرب و روی است.

اما اینکه چه میزان و با چه عناوینی در این بازه زمانی مجوز صادر شده است قابل ذکر است که به طور کلی طی این بازه زمانی ۲۶۴ هزار و ۷۸۴ درخواست صدور مجوز وجود داشته که از این میان ۹۵ هزار و ۳۷۴ مورد صادر شده و ۱۷ هزار و ۸۹۹ مورد انصراف داده‌اند و ۳۹ هزار و ۳۳۷ مورد در نوبت بررسی هستند که از جمله این مجوزها تاسیس تولید شناورهای با ظرفیت بالای ۵هزار تن با تعداد درخواست ۱۹ و ۸ مجوز صادر شده و ۲ درخواست انصرافی، یک مجوز در نوبت بررسی، موافقت اصولی تولید کالای دخانی همچون سیگار، توتون و تنباکو به میزان ۱۹۴ درخواست، ۴۱ مجوز صادر شده، ۹ درخواست انصرافی و 3 درخواست در نوبت بررسی، تاسیس زنجیره صنایع معدنی به میزان ۳۱۸ درخواست و ۱۴۸ مجوز صادر شده و ۳۱ درخواست در نوبت بررسی، تاسیس شهرک یا ناحیه صنعتی غیردولتی به میزان ۵۵۴ درخواست، ۹۵ مجوز صادر شده، ۶۳ درخواست انصرافی و ۶۲ درخواست در نوبت بررسی، تاسیس مجتمع قالیبافی و واحد تولیدی فرش دستباف به میزان یک‌هزار و ۸۷۸ درخواست، ۳۷۵ مجوز صادر شده، ۶۲۷ درخواست انصرافی و ۱۲۳ درخواست در نوبت پیگیری است.

راهکارهای احیای معادن

ایران باوجود داشتن یک درصد جمعیت جهان اما دارای ۷ درصد منابع معدنی غنی دنیا شامل ۳۷ میلیارد تن ذخایر قطعی و ۵۷ میلیارد تن ذخایر احتمالی و ۶۷ نوع ماده معدنی است با این حال شاهد سهم بسیار کم و یک درصدی با بازدهی پایین بخش معدن در ارزش تولید کشور هستیم که این بی‌توجهی سبب ایجاد رانت بسیار در ساختار این صنعت شده است. بر همین اساس به منظور ارتقای سهم این بخش بایستی اقدامات اساسی انجام گیرد تا این سهم به ۳ -۵ درصد ارزش تولید کشور برسد.

در ابتدا باید به عمده چالش‌های این بخش اشاره کرد؛ آنطور که کارشناسان تاکید دارند یکی از مهم‌ترین چالش‌های بخش معدن، کاهش سرمایه‌گذاری به ویژه از سال ۱۳۹۶ به این سو است. متاسفانه با وجود ظرفیت‌های فراوانی که در بخش معدن وجود دارد اما به دلیل عدم ریل‌گذاری مناسب این بخش نتوانسته آن‌طور که باید و شاید سرمایه جذب کند. این در حالی است که طبق برآوردها، بخش معدن می‌تواند ۶۰ درصد از درآمدهای حاصل از فروش نفت را پوشش دهد. از طرفی، با فرآوری نهایی مواد معدنی می‌توان به‌طور متوسط ارزش‌افزوده‌ای بالغ بر ۱۰ برابر ارزش خام مواد معدنی ایجاد کرد.

چالش عمده بعدی در این بخش مربوط به وضعیت اکتشافات معدنی می‌شود. عدم‌سرمایه‌گذاری مناسب، ضعف در دانش‌زمین‌شناسی و کمبود اطلاعات و عدم بکارگیری از روش‌های نوین از جمله دلایل ضعف اکتشافی کشور عنوان می‌شود؛ از سویی دیگر کیفیت پایین عملیات اکتشافی به دلیل کمبود تجهیزات، بهره‌وری پایین اپراتورهای داخلی، کمبود آزمایشگاه‌های اکتشافی و عدم نظارت دقیق بر فعالیت‌های اکتشافی از چالش‌های این بخش است که تا حد زیادی به سرمایه‌گذاری در این حوزه مربوط می‌شود.

به اعتقاد کارشناسان برای حل این معضل باید نسبت به افزایش سرمایه‌گذاری، تغییر ساختارها، تقویت جدی سازمان زمین‌شناسی برای انجام اکتشافات سیستماتیک در پهنه‌های معدنی به منظور کشف ذخایر جدید معدنی اقدام شود.

مسئله دیگر در این حوزه مربوط به گستردگی دامنه‌های رانت به ویژه در حوزه صدور مجوز، اکتشاف و بهره‌برداری می‌شود؛ آنطور که کارشناسان تاکید دارند عدم‌نظارت کافی، بنگاهداری سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی و توسعه‌ای و بلوکه‌کردن پهنه‌های معدنی، عدم‌شفافیت در ضوابط، عدم شفافیت در میزان استخراج و سپس بارگیری برای فروش و فرآوری مواد معدنی از جمله عوامل اصلی ایجاد رانت در بخش معدن و صنایع معدنی محسوب می‌شود.

موضوع دیگر که البته خود یکی از زمینه‌های افزایش رانت در بخش معدن نیز محسوب می‌شود، پرداخت سوبسید و یارانه زیاد به زنجیره تولید محصولات معدنی در ایران (از جمله یارانه انرژی) است.

کارشناسان تاکید دارند که درآمد شرکت‌های معدنی ناشی از رانت انرژی ارزانی است که استفاده می‌کنند که شامل آب، برق و گازمی شود چرا باید این شرکت‌های معدنی از این رانت یارانه استفاده کنند؟ دولت چهاردهم اگر قصد دارد به‌صورت جدی معادن را ساماندهی کند، باید ورود جدی به این مسئله داشته باشد.

سخن پایانی

ماشین‌آلات فرسوده از دیگر چالش‌های عمده بخش معدن است که البته سال‌های سال است که از سوی فعالان این حوزه مطرح می‌شود اما هنوز این مشکل حل نشده است. متأسفانه فرسوده بودن ماشین‌آلات، فرسایش و هزینه بسیار زیادی برای معدنکاران و کشور در زمینه سوخت و تامین قطعات دربردارد. آن‌طور که مسئولان وزارت صمت نیز اعلام کرده‌اند تقریبا بیش از ۱۵ هزار دستگاه ماشین‌آلات فرسوده در حوزه معدن داریم که بالای ۲۰ سال سن دارند.