فعالیت بیش از ۴ میلیون کاربر پلتفرم‌های کتاب الکترونیک
هم‌اکنون فناوری کتاب الکترونیک در ایران مانند دیگر فناوری‌های نو در حال گسترش است. نشری که این روزها اغلب فعالانش معتقدند، هنوز سیاست جدی در توسعه آن از سوی دولت به‌کار گرفته نشده است. صمت به‌مناسبت روز چاپ به اهمیت نشر الکترونیک و چالش اصلی آن که به فقدان حمایت و سیاست‌گذاری‌های دولتی بر می‌گردد، پرداخته است.
سرانه مطالعه بالا یکی از مشخصه‌های جوامع توسعه‌یافته و پویا است؛ جوامعی که همواره مثالش را زمان‌هایی می‌زنیم که متوجه وجود یک نقش اقتصادی یا اداری در کشور می‌شویم. به‌همین‌دلیل رشد میزان تولید کتاب‌های الکترونیک و صرفه‌جویی در مصرف کاغذ جزو راهکارهایی بوده که بشر را به‌سمت الکترونیک شدن بسیاری از فرآیندهایی که نیازمند مصرف کاغذ بوده‌اند، کشانده است. گفتنی است، این فناوری شاید بتواند سرانه کتابخوانی را در جوامعی نظیر ایران که این سرانه بسیار پایین است، بالا ببرد. هم‌اکنون فناوری کتاب الکترونیک در ایران مانند دیگر فناوری‌های نو در حال گسترش است. نشری که این روزها اغلب فعالانش معتقدند، هنوز سیاست جدی در توسعه آن از سوی دولت به‌کار گرفته نشده است. صمت به‌مناسبت روز چاپ به اهمیت نشر الکترونیک و چالش اصلی آن که به فقدان حمایت و سیاست‌گذاری‌های دولتی بر می‌گردد، پرداخته است.
نشر الکترونیک، چرخه‌ای سودآور
علی محمدپور، دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی و دبیر انجمن کتاب دیجیتال: خوشبختانه بخشی از چالش‌های توسعه نشر الکترونیک که در سال‌های گذشته پررنگ‌تر بود، در لایه‌های زیادی حل شدند. برای مثال، زمانی ناشران کتاب‌های چاپی به‌دلیل نبود قانون کپی‌رایت و تازگی فناوری در کشور به ناشران الکترونیک اعتماد نداشتند؛ اما امروز این معضل حل شده است و اغلب ناشران چاپی در همکاری با ناشران الکترونیک، موضع بی‌اعتمادی ندارند. گواه این گزاره هم این است که امروزه نزدیک به ۱۵۰هزار کتاب الکترونیک در پلتفرم‌ها وجود دارد که همگی با همکاری ناشران چاپی در جریان نشر قرار گرفته است. همچنین نزدیک 3.5تا ۴ میلیون کاربر پلتفرم‌های کتاب الکترونیک، هم‌اکنون در کشور فعال هستند که روزانه از این پلتفرم‌ها استفاده می‌کنند. گفتنی است، بازار نشر الکترونیک در کشور به‌قدری بزرگ شده که عادت مصرف در مخاطبانش را شکل داده، در نتیجه پررنگ شدن نشر الکترونیک در سال‌های اخیر رنگ باخته و امروز تبدیل به چرخه‌ای سودآور در کشور شده است. به‌عبارت‌روشن‌تر، تکاپو و تلاش در این حرفه برای فعالان توجیه اقتصادی دارد، بنابراین نشر الکترونیک کمابیش دوره بلوغ خود را طی کرده و به مرحله سودآوری برای فعالان رسیده است.
مهم‌ترین معضل امروز نشر الکترونیک، عدم به‌رسمیت شناختن آن از سوی نهادهای بالادستی است و این امر ریشه در روند سیاست‌گذاری صنعت نشر دارد.
متاسفانه هنوز کتاب الکترونیک برای بدنه حاکمیت به‌رسمیت شناخته نشده است و در آمارهای مربوط به چاپ و تولید کتاب و سرانه مطالعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درج نمی‌شود. حال زمانی که حاکمیت مولفه‌ای را در آمارهای خود درج نمی‌کند، یعنی هنوز آن مولفه را به‌رسمیت نمی‌شناسد و مقبولیت ندارد. کتاب‌های الکترونیک نه در آمار سرانه مطالعه و نه در آمارهای رسمی و نه در تعداد عنوان میزان مصرف به‌حساب نمی‌آیند. این روند مربوط به ادارات کوچک و اتحادیه‌ها نیست، بلکه ناشران الکترونیک امروز با معضلی روبه‌رو هستند که باید برای حل آن به لایه حاکمیت نفوذ کنند و پیگیر حل مشکل‌شان باشند.
لزوم به‌رسمیت شناختن الکترونیک‌ها
در چنین شرایطی که سیاست‌گذار، مولفه‌ای را به‌رسمیت نمی‌شناسد، از زاویه همکاری بسیاری از ارگان‌ها هم دور می‌ماند، در نتیجه با رکود سرمایه‌گذاری و عدم‌پویایی مواجهیم. به‌عبارت روشن‌تر، وقتی برای مولفه‌ای، قانونی حاکم نیست و ماهیت قانونی ندارد؛ نه سرمایه‌ای جاری می‌شود و نه اصلا به‌عنوان یک عرصه برای سرمایه‌گذاران شناخته خواهد شد، بنابراین در نشر الکترونیک با ماهیتی روبه‌رو هستیم که در لایه بازار و مصرف کمابیش چالش‌های خود را حل کرده است. متاسفانه در لایه سیاست‌گذاری، هیچ اقدامی برای رفع چالش انجام نشده است و هنوز متولی نشر دیجیتال در کشور مشخص نیست. حتی وزارت ارشاد هم به‌عنوان متولی نشر دیجیتال در کشور شناخته نمی‌شود. اگر متولی کتاب الکترونیک نظیر کتاب‌های چاپی وزارت ارشاد بود، مجوز انتشار یا سریال شابک داده می‌شد. همچنین پلتفرم‌ها می‌دانستند که با شخصیت‌های حقوقی سر و کار دارند، حتی هیچ آیین‌نامه‌ای در این حوزه نوشته نشده است.
بعد از سال‌های طولانی فعالیت این نشر در کشور، ۲ سال پیش شورای‌عالی انقلاب فرهنگی مصوبه‌ای تصویب کرد که در آن کتاب صوتی و الکترونیک مانند کتاب‌های چاپی به‌عنوان کتاب شناخته می‌شود و تمام قوانین کتاب‌های چاپی برای این کتاب‌ها هم باید اعمال شود، اما برای اجرایی کردن این مصوبه، نیازمند تصویب قانون و آیین‌نامه هستیم.
برای مثال اگر یک ناشر هزار عنوان کتاب از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجوز دریافت و در یکی از پلتفرم‌ها منتشر کند، در آمار انتشار کتاب به‌حساب نمی‌آید، چراکه این روند از نظر وزارت ارشاد نشر کتاب محسوب نمی‌شود. دلیل آن هم، نبود روند اعلام وصول کتاب است، در واقع چون ناشران الکترونیک به ارشاد اعلام وصول نمی‌کنند، در آمار کتاب هم به‌حساب نمی‌آیند. در چنین سناریویی، یک ناشر الکترونیک، هرچقدر هم که برای محصولات خود تلاش کند، برای وزارت ارشاد به‌عنوان یک ناشر شناخته نمی‌شود.
اداره صنعت نشر به روش‌های سنتی
صنعت نشر کشور با روش‌های سنتی اداره می‌شود، به‌همین‌دلیل نمودهای فناورانه جایگاه واقعی خود را ندارند. به‌همین سبب، جایی برای توسعه کتاب‌های الکترونیک باقی نمی‌ماند. به‌عبارت روشن‌تر، هنوز در بدنه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتاب تنها ماهیت کاغذی دارد و کتاب‌های صوتی و الکترونیک رسمیت قانونی
ندارند.
وقتی سیاست‌ها فقط و فقط کتاب چاپی را به‌رسمیت می‌شناسند، نمی‌توان انتظاری از توسعه کتاب‌های الکترونیک با آن چیزی که در جهان‌های پیشرفته اتفاق افتاده است، داشت. در حالی که بسیاری از کتاب‌ها ممکن است اصلا نسخه چاپی نداشته باشند و فقط در بستر الکترونیک منتشر شوند، به‌همین‌دلیل برخی ناشران الکترونیک مجبور می‌شوند تعداد اندکی از کتاب‌های خود را برای اعلام وصول به ارشاد چاپ کنند.
بدون‌شک این عدم‌توسعه‌یافتگی، خود را در دیگر نهادها نظیر نهادهای بهداشتی و آموزشی نشان می‌دهد. برای مثال در حوزه نشر دانشگاهی، اصلا نشر دیجیتال وجود ندارد. از طرفی، چون وزارت ارشاد این فضا را به‌رسمیت نشناخته است، چگونه می‌توان انتظار داشت که کتاب‌های الکترونیک دانشگاهی از سوی وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و آموزش و پرورش به‌رسمیت شناخته شوند و در بدنه آموزش قرار گیرند. امسال هم این ناشران در نمایشگاه کتاب تهران حضور ندارند. به‌عبارت دیگر، بخشی از دستاوردهای کشور در حوزه فرهنگ و کتاب در بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی به‌نمایش در نیامده است.
دوباره کاغذها تعیین می‌کنند
مرتضی زینعلی، کارشناس صنعت نشر: تعامل نشر دیجیتال با نشر مکتوب یک اتفاق قطعی است. تشریح آینده‌پژوهی نشر، نیازمند بررسی ۲ پارادایم مهم است. نخست باید پیش‌بینی کنیم که صنعت نشر در آینده دستخوش چه تحولاتی خواهد شد؟ در این پارادایم افراد باتوجه به تخصص و دانشی که دارند، پیش‌بینی‌هایی را مطرح می‌کنند، اما پارادایم دوم به آینده‌نگاری اختصاص دارد. یعنی براساس داده‌ها و اطلاعات موجود به احتمالات رخ‌داده در آینده می‌پردازند و براساس سناریوهای مطرح‌شده برنامه‌ریزی می‌کنند و دست‌اندرکاران و عوامل صنعت نشر را برای تحولات آتی آماده می‌کنند.
گاهی ممکن است پیش‌بینی‌ها براساس مستندات علمی بیان نشده باشند، بنابراین اتکایی هم نمی‌توان داشت. اینکه آینده صنعت نشر با نشر الکترونیک گره خورده، امری واضح است، اما اینکه آیا نشر الکترونیک بر نشر مکتوب غلبه خواهد کرد یا خیر و اینکه چه زمانی این اتفاق رخ خواهد داد، هنوز کارشناسان و دانشمندان در سراسر دنیا پاسخ مطمئن و روشنی برای آن ندارند و به‌نتیجه نرسیده‌اند، گرچه به‌استناد مرکز آمار جهانی در دوران همه‌گیری کرونا، شاهد رشد کتاب‌های الکترونیک بوده‌ایم.
کتاب‌های الکترونیک در بدو ورود به دنیای نشر رشد خوبی داشتند، اما پس از گذشت مدت زمانی، دوباره رو به افول رفتند، بنابراین نمی‌توان گفت ناشران الکترونیک بازیگران اصلی صنعت نشر در آینده خواهند بود؛ چراکه در زمان همه‌گیری کووید ۱۹، باز شاهد جان گرفتن رشد کتاب‌های کاغذی شدیم و ناشران کتاب‌های کاغذی و مکتوب، همچنان گوی سبقت را از ناشران الکترونیک ربودند.
به‌استناد آمارهای انجمن ناشران امریکا، کتاب‌های کاغذی هنوز بر نشر غلبه دارند، براساس آمار انجمن ناشران امریکا تنها ۱۱ تا ۱۲ درصد صنعت نشر جهان به فعالیت نشر الکترونیک و استارت‌آپ‌های این حوزه اختصاص دارد و همچنان نشر مکتوب سهم بزرگی از نشر کتاب را در اختیار دارد. در کل نمی‌توان با اطمینان صرف، درباره آینده صنعت نشر جهان صحبت کرد و این نبود اطمینان بر همه کشورها حاکم است.
ناشران مکتوب همچنان با استفاده از فناوری‌های نوین و کاغذهای تولیدشده با روش‌های جدید، در تلاش هستند که جایگاه خود را حفظ کنند، بنابراین همواره در صنعت نشر میان ناشران الکترونیک و مکتوب، جدال بر سر به‌دست گرفتن بازار وجود داشته است، اما هنوز ناشران الکترونیک نتوانسته‌اند که نقش جدی در این رقابت ایفا کنند، اما ناشران مکتوب هم باید بدانند که تحولات جدی و حضور فناوری در نشر یکی از مولفه‌هایی است که نمی‌توان آن را انکار کرد.
سیاست‌گذاری در نشر الکترونیک نداریم
معضلات موجود به فقدان سیاست‌های لازم برای توسعه نشر با استفاده از امکانات فناورانه در کشورمان برمی‌گردد و به‌عبارت روشن‌تر، هنوز سیاست‌گذاران ما به‌صورت جدی وارد این عرصه نشده‌اند، به‌همین‌دلیل آمار دقیقی هم از میزان فروش کتاب‌های الکترونیک در کشور نداریم و همواره براساس حدس‌ها و گمانه‌زنی‌ها این آمار منتشر شده است، بنابراین نمی‌توانیم به‌طوردقیق از سهم نشر الکترونیک و دانش‌بنیان‌ها در صنعت نشر کشور اطلاعاتی ارائه کنیم. براساس آمارهای جهانی، چین نخستین رتبه را در فروش کتاب‌های الکترونیک دارد و در صدر ایستاده است. امریکا دومین کشوری است که میزان استفاده از کتاب‌های الکترونیک در آن بالا است و فضای بازتری برای ناشران الکترونیک فراهم کرده است.
به‌همین‌دلیل بهتر است ناشران مکتوب، فناوری و دانش‌بنیان‌های حوزه نشر را جدی بگیرند، چراکه در عمل فعالیت آنان می‌تواند به سود نشر مکتوب و تقویت آنها بینجامد. از آنجایی که فناوری یک مولفه پویاست و روزبه‌روز در حال تغییر است، می‌تواند نیازهای زیادی از ناشران را مرتفع کند و به توسعه نشر بپردازد.
باتوجه به آنچه پیش‌تر هم اشاره شد، فناوری‌ها و نشر الکترونیک بازوی تقویت‌کننده مهمی برای نشر مکتوب به‌حساب می‌آیند و در بسیاری از موارد می‌توانند به سود صنعت نشر باشند.
به‌گفته زینعلی، شاید یکی از عوامل تشدیدکننده بازار کپی‌های غیرمجاز، منتشر نشدن برخی کتاب‌هایی باشد که موردنیاز بازار است. این نبود نشر مجدد که بیشتر در زمینه نشر دانشگاهی اتفاق می‌افتد، باعث می‌شود که کپی‌های غیرمجاز رشد زیادتری داشته باشند، بنابراین انتشار مجدد در قالب E-book می‌تواند تاثیری جدی بر پیشگیری و جلوگیری از تخلف‌های صنعت نشر داشته باشد. به‌اعتقاد من در دل نوآوری‌ها و نشر الکترونیک فرصت‌های زیادی برای بهبود و توسعه نشر مکتوب وجود دارد و می‌تواند برای ناشران مکتوب یک بازوی کمک‌کننده باشد.
