پارک‌های علم و فناوری یکی از نهادهای موثر در توسعه و تجاری‌سازی فناوری هستند. در سطح جهانی، شاخص‌های متعددی برای ارزیابی پارک‌های علم و فناوری مبتنی بر خروجی‌های دانشی و فناورانه وجود دارد. در کشور ما مهم‌ترین شاخص‌ها شامل تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک و میزان اشتغال و درآمد کل و همچنین میزان صادرات بوده‌اند. باتوجه به تفاوت کارکردها و ماهیت انواع پارک‌های علم و فناوری، ارزیابی‌های کنونی نمی‌تواند به‌طوردقیق میزان اثربخشی فعالیت پارک‌ها را نشان دهد و امکان مقایسه صحیح و عادلانه بین آنها را فراهم سازد. بنابراین در این پژوهش تلاش شده است که تعدادی پارک علم و فناوری منتخب از طریق ارزیابی برخی شاخص‌های نسبی و مبتنی بر بهره‌وری، دسته‌بندی شوند. در این راستا، پارک‌های منتخب به ۳ دسته تقسیم شده‌اند. پارک‌های تحقیقاتی عموما به‌علت استقرار کسب‌وکارهای کوچک متمرکز بر تحقیق و توسعه و نداشتن توانایی کافی در انتقال فناوری و تجاری‌سازی، بهره‌وری کمی در درآمد کل و صادرات دارند. در پارک‌هایی با ماهیت فناورانه سهم صادرات از درآمد کل، بهره‌وری صادراتی و متوسط دانش فنی توسعه‌یافته رو به بالا است. مشخصه اصلی پارک‌های صنعتی، تمرکز بر اشتغالزایی و درآمدزایی در داخل بوده و متوسط دانش فنی توسعه‌یافته در آنها پایین است. بااین‌حال، ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای شبکه‌سازی، هم‌افزایی و کمک به تجاری‌سازی دارند. افزایش داده‌های در دسترس و تفکیک اطلاعات در سطوح مختلف، می‌تواند منجر به ارزیابی دقیق‌تر عملکرد و رشد پارک‌های موجود در هر دسته و رتبه‌بندی عادلانه آنها شود.تجاری‌سازی دانش و فناوری دارای مراحل گوناگون، پیچیده و بازیگران مختلفی است که دسته‌ای از این بازیگران، نهادهای واسط هستند.

به‌گزارش صمت، نهادهای واسطه نقش بهم‌رسانی عرضه و تقاضای فناوری، تامین مالی، مشاوره‌های تخصصی و تامین فضای کار کسب‌وکارهای نوپا و دانش‌بنیان را برعهده دارند. پارک‌های علم و فناوری به‌عنوان دسته‌ای از نهادهای واسط در جهان با هدف تسهیل تجاری‌سازی دانش تولید شدن در دانشگاه ایجاد شدند، به‌تدریج رشد کردند، توسعه یافتند و کارکردهای متنوعی پیدا کردند.براساس آمارهای وزارت علوم، تا پایان سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۵۸ پارک علم‌و فناوری در کشور وجود دارد که براساس وابستگی سازمانی، به ۵ بخش وزارتی، دانشگاهی، دستگاهی، پردیس و خصوصی تقسیم شده‌اند. تعداد قابل‌توجهی از این پارک‌ها در استان تهران است. کمابیش هر استان کشور یک پارک علم و فناوری منطقه‌ای دارد که می‌تواند رابطه خوبی با مناطق و شهرک‌های صنعتی هر منطقه ایجاد کند.

بنا بر آمار نهادهای مرتبط، ۲۹ پارک استانی زیر نظر وزارت علوم، ۱۵ پارک دانشگاهی، ۱۰ پارک دستگاهی، ۳ پارک جهاد دانشگاهی و ۳ پارک خصوصی تا پایان سال ۱۴۰۰ تاسیس شده‌اند.رشد شاغلان در پارک‌های یکی از معیارهای ارزیابی پارک‌های علم و فناوری است. تعداد شاغلان پارک‌ها در سال ۱۴۰۰ حدود ۷۴۰۰ نفر اعلام شده است. روندهای وزارت علوم نیز نشان می‌دهد سالانه به‌طورمتوسط ۱۵درصد به‌میزان شاغلان افزوده شده که بخشی از این افزایش می‌تواند ناشی از افزوده شدن تعداد واحدهای مستقر در پارک‌ها و بخشی ناشی از جذب نیز در شرکت‌های موجود باشد.همچنین میزان درآمد کل ۴۴ پارک ارزیابی‌شده توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۳ هزار میلیارد تومان گزارش شده است. گفتنی است، این داده، تفکیکی بین فروش محصولات با فناوری‌های برتر و محصولات فناوری‌های متوسط و پایین این شرکت‌ها قائل نشده و تنها درآمد کل شرکت را بیان می‌کند.

فاصله زیاد میان درآمدها

باتوجه به آمارهای رسمی، در بیشتر پارک‌های منتخب، تعداد شاغلان در تناسب با تعداد شرکت‌ها و واحدهای مستقر است. به‌عبارت ساده‌تر، هرچه تعداد شرکت‌های مستقر در پارک‌ها بیشتر بوده، شاغلان هم بیشتر شده‌اند؛ البته این تناسب در پارک فناوری پردیس وجود ندارد.بیش از ۵۰ درصد شرکت‌های مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه تهران از نوع دانش‌بنیان هستند. پارک علم و فناوری سمنان و آذربایجان‌شرقی نیز با ۱۱ و ۱۴ درصد کمترین شرکت‌های دانش‌بنیان را دارا هستند و در سایر پارک‌های منتخب هم به‌طورمتوسط ۳۰ درصد شرکت‌های مستقر دارایی تاییدیه‌های دانش‌بنیانی نیز هستند.فاصله میان درآمد پارک‌ها از یکدیگر بسیار بالا است و پارک فناوری پردیس با فاصله زیادی بیشترین درآمد را داشته است. پارک پردیس در گزارش‌های مستقیم خود به مرکز پژوهش‌های مجلس درآمد ۱۵.۵ هزار میلیارد تومان در سال ۹۹ و ۲۰.۱ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ اشاره کرده است، هرچند در گزارش ارسالی از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری این درآمد برای سال ۱۴۰۰ کمی بیش از ۴۰۰ میلیارد تومان اظهار شده است که غیرقابل‌قبول به‌نظر می‌رسد.از این‌رو در پژوهش‌ها بیشتر به داده خوداظهاری به مرکز پژوهش‌های مجلس استناد شده است. پس از پارک فناوری پردیس، شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان به‌واسطه موقعیت خود در استقرار چندین پارک علم و فناوری و نزدیک به صنایع و تعامل صنعتی توانسته است بیشترین درآمد را داشته باشد، هرچند فاصله قابل‌توجهی با پارک پردیس دارد.

صادرات غیررسمی به‌اندازه رسمی

به‌گزارش وزارت علوم، درآمد حاصل از صادرات کل پارک‌های علم و فناوری در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به‌ترتیب ۱۴۰ و ۱۲۳ میلیون دلار است که کمابیش معادل با ۱۷درصد صادرات کل شرکت‌های دانش‌بنیان در سال ۱۴۰۰ (حدود ۸۰۰ میلیون دلار) بوده و این نکته ضروری است که در این زمینه هم ارقام اعلام‌شده نشان‌دهنده صادرات اعم از محصولات فناورانه یا محصولات سطح متوسط و معمولی این شرکت‌ها است و لزوما منعکس‌کننده میزان محصولات با سطح فناوری بالا نیست.به‌طورکلی ظرفیت صادرات محصولات فناورانه در سال‌های گذشته با افت مواجه بوده، هرچند باید اثر تحریم‌ها بر این رکود را که شروع آن با قطعنامه‌های شورای حکام در فاصله سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲ بوده و در ادامه بر شدت آنها افزوده شده است، در نظر گرفت. تحریم‌ها به‌طورمستقیم بر تامین مواد اولیه موردنیاز از خارج کشور، جذب و انتقال فناوری، اجبار به صادرات غیررسمی برخی محصولات فناورانه اثر منفی داشته و حتی به تمایل برخی شرکت‌ها به صادرات غیرمستقیم به‌دلیل احداث شعب در محل کشورهای مقصد و به نام آن کشورها منجر شده است. در این میان، بیش از ۹۰ درصد درآمد صادراتی کل پارک‌های علم و فناوری کشور نیز مربوط به پارک‌های علم و فناوری منتخب است.شهرک علمی تجقیقاتی اصفهان بیشترین درآمد صادراتی را نسبت به سایر پارک‌های منتخب در سال ۱۴۰۰ داشته است و پس از آن پارک فناوری پردیس با ۱۶.۵ میلیون دلار قرار دارد، البته پارک فناوری پردیس در گزارش خود اعلام کرده است که معادل با همیثن مقدار نیز صادرات غیررسمی وجود دارد.

بیشتر پارک‌های علم‌و فناوری گزارش رسمی از تعداد دانش فنی و فناوری‌های تجاری‌شده به‌طورسالانه ارائه نمی‌کنند و از آنجا که به‌نظر می‌رسد بیشتر این داده را به‌طورمنظم و سالانه و به‌تفکیک اندازه‌گیری نمی‌کنند، در پاسخ به درخواست اطلاعات مرکز پژوهش‌های مجلس نیز آمار کاملی در این رابطه ارسال نکرده‌اند.آمار تجمیعی تعداد دانش فنی و تجاری‌شده همه پارک‌های علم و فناوری در سال ۱۴۰۰ براساس گزارش‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری حدود ۳هزار و۱۸۸ عدد بوده است.نمودار نشان می‌دهد که پارک علم و فناوری فارس بیشترین تعداد دانش فنی تجاری‌شده را در میان پارک‌های منتخب گزارش کرده است و سپس شهرک علمی ـ تحقیقاتی اصفهان و پارک علم و فناوری آذربایجان‌شرقی به‌ترتیب ۳۱۷ و ۱۵۱ دانش فنی تجاری‌شده را گزارش داده‌اند.