این فضاها به عنوان شناسنامه‌ای از جامعه، هویت محلی و ملی را نمایان کرده و انتقال ارزش‌های فرهنگی به نسل‌های بعدی را ممکن می‌سازند. از منظر اقتصادی نیز بافت‌های تاریخی نقش مهمی دارند؛ بسیاری از شهرها با حفظ این فضاها، گردشگران زیادی جذب و به این ترتیب، فرصت‌های شغلی و اقتصادی برای ساکنان منطقه ایجاد کرده‌اند. این مناطق با جذب گردشگر، رونق اقتصادی محلی را تقویت می‌کنند. از سوی دیگر، حفظ بافت تاریخی باعث افزایش حس تعلق و همبستگی اجتماعی می‌شود. مردم با مشاهده و لمس آثار قدیمی، ارتباط عمیق‌تری با شهر و جامعه خود احساس می‌کنند و این امر می‌تواند به تقویت افتخار ملی و هویت جمعی کمک کند. به طور کلی، حفاظت از بافت تاریخی نه‌تنها در ابعاد فرهنگی، بلکه در توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه نیز اهمیت دارد.

نقش کلیدی تعاملات اجتماعی در درمان اجتماعی

بهمن نامور مطلق، معاون سابق وزارت میراث فرهنگی با اشاره به نقش کلیدی تعاملات اجتماعی در ایجاد یک «درمان اجتماعی» گفت: حضور فعال شهروندان و گردشگران در فضاهای شهری، به تقویت هویت و فرهنگ شهری کمک کرده و از سردی دنیای مجازی می‌کاهد. این ارتباطات موجب نزدیکی بیشتر مردم به بافت‌های فرهنگی و تاریخی می‌شود.

وی در گفت‌وگو با مهر مکان‌های تاریخی را به‌عنوان پل‌های ارتباطی میان شهروندان و هویت فرهنگی‌شان توصیف کرد و افزود: سازه‌های مهمی همچون میدان نقش‌جهان در اصفهان و برج آزادی در تهران نه‌تنها بناهای معماری هستند بلکه یادآور تاریخ و هویت جمعی ما به شمار می‌روند. این مکان‌ها باید به ما اجازه دهند تا داستان‌های خود را روایت کنند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی بر اهمیت صنایع خلاق در حفظ و رونق بافت‌های تاریخی تأکید کرد و گفت: صنایع خلاق مانند سینما، موسیقی و هنرهای تجسمی، نه‌تنها می‌توانند گردشگران را جذب کنند، بلکه می‌توانند از بافت‌های تاریخی محافظت و به توسعه اقتصادی مناطق کمک کنند. مدیریت این صنایع باید به‌گونه‌ای باشد که هویت مکان حفظ شود و به ارزش آن افزوده گردد.

وی با اشاره به بحران فرسایش بافت‌های تاریخی، تأکید کرد: ایران دارای بافت‌های تاریخی ارزشمندی است که بدون حضور مداوم ساکنان و گردشگران، در معرض خطر از بین رفتن قرار دارند. کشورهای توسعه‌یافته از صنایع خلاق برای احیای بافت‌های تاریخی خود بهره‌برداری می‌کنند و ما نیز می‌توانیم با استفاده از تجربیات آنان، به حفظ هویت بومی خود بپردازیم.

نامور مطلق به ضرورت مدیریت خلاقانه شهری برای احیای بافت‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: شهرداری‌های خلاق باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های درونی شهر، فضایی فعال و پویا برای زندگی مردم فراهم کنند. تکیه‌بر منافع موقت و کوتاه‌مدت، به‌هیچ‌وجه پاسخگوی نیازهای شهر نیست و باید از صنایع خلاق به‌عنوان منبعی پایدار برای توسعه استفاده کنیم.

وی به اهمیت حضور مردم در بافت‌های تاریخی تاکید کرد و گفت: این بافت‌ها باید هم به‌عنوان سکونت‌گاه و هم به‌عنوان بستر گردشگری عمل کنند. در غیر این صورت، محله‌ها به فضاهای متروکه تبدیل خواهند شد و هویت تاریخی خود را از دست می‌دهند. صنایع خلاق می‌توانند فرصت‌های بی‌نظیری برای احیا و شکوفایی بافت‌های تاریخی فراهم کنند و حضور افراد خلاق و باورمند به هویت شهر در این راستا بسیار حائز اهمیت است. این پژوهشگر با تاکید بر سرمایه‌های بزرگ تاریخی کشورمان، خاطرنشان کرد: این سرمایه‌ها با تدبیر، خلاقیت و برنامه‌ریزی مناسب می‌توانند علاوه بر حفظ هویت بومی، به شکوفایی اقتصادی و اجتماعی کمک کنند و بستری برای توسعه صنایع خلاق در کشور فراهم سازند.

حفاظت از بافت‌های تاریخی برای توسعه پایدار شهرها

محمدحسن طالبیان، معاون سابق وزارت میراث فرهنگی و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با مهر به ضرورت حفاظت از بافت‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: حفظ بافت‌های تاریخی فراتر از نگهداری ساختمان‌های قدیمی است و نیازمند برنامه‌ریزی‌های جامع و استفاده از روش‌های موثر مبتنی بر اسناد معتبر و تحقیقات علمی است.وی تاکید کرد: هرگونه فعالیت در حوزه بافت‌های تاریخی باید بر پایه اسناد و مدارک مستند باشد تا امکان حفاظت و نگهداری مؤثر این میراث‌ها فراهم شود. در غیر این صورت، بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند باعث بروز چالش‌های جدی در توسعه شهری شود.

معاون سابق وزارت میراث فرهنگی با تاکید بر جایگاه ویژه بافت‌های تاریخی در فرآیند توسعه پایدار، خاطرنشان کرد: شهرهای تاریخی ایران مانند اصفهان و یزد، با ارزش‌های تاریخی و فرهنگی منحصربه‌فرد خود، می‌توانند با حفظ بافت‌های تاریخی به توسعه اقتصادی و اجتماعی کمک کنند. این بافت‌ها نه تنها به رشد اقتصادی شهرها یاری می‌رسانند، بلکه نقشی اساسی در انسجام اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی شهری دارند.

تجربه‌های موفق جهانی

طالبیان با اشاره به تجربه‌های موفق جهانی در حفاظت از بافت‌های تاریخی، اضافه کرد: کشورهایی که به‌صورت یکپارچه به حفظ میراث فرهنگی خود پرداخته‌اند، در توسعه پایدار و بهبود زیست‌پذیری شهرهای تاریخی خود به دستاوردهای مهمی دست یافته‌اند. در ایران نیز، لازم است تا با مشارکت مردم و رویکرد یکپارچه، میراث فرهنگی شهرها را حفظ کنیم.وی در بخش دیگری از سخنانش به چالش‌های موجود در حوزه بافت‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: ساخت‌وسازهای غیراصولی مانند احداث برج‌ها در حریم بافت‌های تاریخی، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این میراث‌ها وارد می‌آورد. این اقدامات نه تنها مناظر تاریخی را تخریب می‌کند، بلکه به هویت فرهنگی شهرها نیز آسیب می‌زند. لذا باید با دقت و حساسیت بیشتری در مدیریت و حفاظت از این مناطق برنامه‌ریزی شود.

لزوم توجه به معیارهای جهانی

طالبیان با تأکید بر اینکه حفاظت از میراث فرهنگی نباید محدود به حفظ کالبدی آنها باشد، خاطرنشان کرد: باید به تمامی ابعاد فرهنگی، اجتماعی و معنوی شهرهای تاریخی توجه شود. شهرهای تاریخی ایران می‌توانند با رعایت معیارهای جهانی، به الگویی در حوزه حفاظت شهری تبدیل شوند و توجه جهانیان را جلب کنند. وی تصریح کرد: توجه به میراث فرهنگی و تاریخی شهرهای ایران می‌تواند به ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور کمک کند. اگر به این میراث‌ها توجه نشود، بخش مهمی از هویت فرهنگی و اجتماعی شهرهای ایران از بین خواهد رفت. امیدواریم با همکاری نهادهای مسئول و مشارکت مردم، بتوانیم این سرمایه‌های ارزشمند را برای نسل‌های آینده حفظ کنیم.

بازنگری در مدیریت بافت‌های تاریخی

مصطفی بهزادفر، رئیس آزمایشگاه شهر هوشمند دانشگاه علم و صنعت ایران نیز در گفت‌وگو با مهر بر لزوم تغییرات اساسی در مدیریت شهرهای تاریخی کشور تاکید و اظهار کرد: شهرهای ما به‌ویژه در مناطق تاریخی، به رویکردهای نوین و فراتر از شیوه‌های مرسوم مدیریتی نیاز دارند تا بتوانند به نیازهای جامعه امروز و فردا پاسخ دهند. وی با اشاره به اهمیت فناوری‌های هوشمند در پیشبرد توسعه شهری و بهبود کیفیت زندگی در بافت‌های قدیمی، افزود: بافت‌های تاریخی باید به‌گونه‌ای مدیریت شوند که هم اصالت و هویت آنها حفظ شود و هم زیست‌پذیری و پایداری این مناطق افزایش یابد. استفاده از شیوه‌های سنتی نمی‌تواند راهگشای پایداری و توسعه‌یافتگی باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران به نقش داده‌ها در ایجاد شهرهای هوشمند اشاره کرد و گفت: دسترسی به داده‌های کامل و دقیق برای دستیابی به شهرهای هوشمند و پایدار امری حیاتی است. اما حفظ امنیت این داده‌ها که شامل اطلاعات خصوصی و حساس نیز می‌شود، چالشی جدی محسوب می‌شود. باید زیرساخت‌های ایمنی برای حفاظت از این اطلاعات ایجاد شود تا به حداکثر بهره‌وری از آنها دست یابیم. وی در ادامه به چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی شهرهای هوشمند اشاره کرد و گفت: پیاده‌سازی فناوری‌های هوشمند در شهرهای تاریخی مانند تهران، اصفهان و شیراز می‌تواند تحولاتی اساسی به دنبال داشته باشد. اما این امر نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و مطالعاتی عمیق است. به ویژه در مناطقی که با چالش‌های محیطی مانند کمبود آب یا آسیب‌پذیری در برابر زلزله روبه‌رو هستند، اجرای این فناوری‌ها می‌تواند کیفیت زندگی و ایمنی را بهبود بخشد.

تاب‌آوری در بافت‌های تاریخی

بهزادفر با تاکید بر توسعه متوازن، افزود: دستیابی به توسعه متوازن نیازمند ترکیب عناصر فرهنگی، تاریخی و زیست‌محیطی با فناوری‌های پیشرفته است. بافت‌های تاریخی باید به‌طور هوشمندانه و هدفمند بازسازی شوند تا قابلیت زیست‌پذیری بالا و تاب‌آوری در برابر تغییرات محیطی و اقتصادی را داشته باشند. وی بر اهمیت پژوهش و آموزش در توسعه شهرهای هوشمند تاکید کرد و گفت: تحقیق در زمینه فناوری‌های نوین و مطالعه دقیق بسترهای محلی از ارکان ایجاد شهرهای هوشمند و پایدار است. همچنین تربیت نیروی انسانی ماهر و آشنا با فناوری‌های جدید از الزامات تحقق این هدف به شمار می‌آید.

کلید سکونت پایدار در بافت‌های تاریخی

مهدی نوروزیان، مدیرکل دفتر راهبردی و هدایت طرح‌های بازآفرینی شهری وزارت راه و شهرسازی نیز در این باره در گفت‌وگو با مهر با اشاره به وجود بیش از ۶۸ شهر با بافت تاریخی در ایران، بر لزوم توجه ویژه به این مناطق تأکید کرد.

وی با بیان اهمیت شناخت دقیق و تفکیک محدوده‌های با ارزش در بافت‌های تاریخی، گفت: برنامه‌ریزی برای حفاظت و بازآفرینی این بافت‌ها نیازمند شناخت و لایه‌بندی دقیق است. ما در حال تدوین طرح‌های ویژه و ضوابط اختصاصی برای حفاظت از بافت‌های تاریخی هستیم که حفظ اصالت و فراهم آوردن امکانات مناسب برای ساکنان این مناطق را مدنظر قرار دهد.

مدیرکل دفتر راهبردی و هدایت طرح‌های بازآفرینی شهری وزارت راه و شهرسازی به چالش‌های موجود در خدمات‌رسانی به بافت‌های تاریخی اشاره کرد و گفت: دستگاه‌های اجرایی به دلیل پیچیدگی‌های ساختاری با مشکلاتی در ارائه خدمات به این مناطق مواجهند. رفع این موانع و فراهم کردن امکانات اولیه برای ساکنان از اولویت‌های اصلی ما در برنامه‌ریزی‌هاست.

وی با تاکید بر اهمیت همکاری میان وزارت میراث فرهنگی، شهرداری‌ها و دیگر نهادهای اجرایی، گفت: دستیابی به اهداف بلندمدت مستلزم هماهنگی تمام دستگاه‌ها با یکدیگر است. این هماهنگی باید شامل تقویت ساختار شهرداری‌ها و تامین منابع مالی لازم باشد.

نوروزیان افزود: هدف ما دستیابی به سکونت پایدار در بافت‌های تاریخی است. برای تحقق این هدف، نیاز به فراهم کردن زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی است تا هزینه‌های سکونت کاهش یابد و از مهاجرت ساکنان جلوگیری شود.

نوروزیان همچنین بر اهمیت جذب مشارکت جوانان و نیروهای متخصص در فرآیند بازآفرینی تأکید کرد و گفت: باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های جوانان کشور، ضمن حفظ هویت تاریخی، اشتغال و کارآفرینی را در بافت‌های تاریخی تقویت کنیم.

وی به برنامه‌ریزی‌های صورت ‌گرفته برای بیش از ۲۰۰ شهر تاریخی اشاره کرد و گفت: وزارت راه و شهرسازی به‌همراه وزارت میراث فرهنگی، برنامه‌ای جامع برای تمامی شهرهای دارای بافت تاریخی تدوین کرده است که در قالب برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور به اجرا درخواهد آمد. اجرای این طرح‌ها اقدامی اساسی برای حفظ میراث گرانبها و تقویت سکونت پایدار در این بافت‌ها خواهد بود.

سخن پایانی

حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی در عصر حاضر که دوران مبارزه با آلودگی‌های زیست محیطی است، یک ضرورت حیاتی است. انجام چنین کاری منافع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسیار زیادی دارد که به عنوان عاملی موثر نقش خود را در ایجاد و برقراری توسعه پایدار ایفا می‌کند.

بهره‌برداری از منابع طبیعی گرچه آثار منفی دارد و موجب تخریب محیط‌زیست می‌شود اما نمی‌توان آن را متوقف کرد، بلکه باید با پذیرش نظام خاصی از اخلاقیات با آن برخورد کرد. به این صورت می‌توان تا حد ممکن از وارد آوردن آسیب به محیط‌زیست و جاذبه‌های فرهنگی و طبیعی موجود در آن جلوگیری کرد.