در یک سوی این دوقطبی، قاره‌های امریکا و افریقا گرفتار کم‌آبی شدند؛ رودخانه‌های بزرگی چون آمازون و پارانا در امریکای‌جنوبی و شریان‌های اصلی افریقای جنوبی مانند اورنج و زامبزی، به‌دلیل تداوم شدید خشکسالی‌ها به سطوح فاجعه‌بار پایین سقوط کردند و معیشت میلیون‌ها نفر را به‌خطر انداختند. در سوی دیگر ماجرا، آسیا و اروپا با سیل‌های مهیب و رکوردشکن روبه‌رو بودند. رودخانه‌هایی چون دانوب، گنگ و سند طغیان کردند و زیرساخت‌ها را در هم کوبیدند. فاجعه در افریقای گرمسیری ابعاد انسانی گسترده‌تری داشت؛ بارش‌های غیرعادی منجر به آوارگی ۴ میلیون نفر و مرگ بیش از ۲هزار و۵۰۰ نفر شد. اما بحران به سطح زمین محدود نمی‌ماند. گزارش هشدار می‌دهد که آب‌های زیرزمینی نیز در خطر «غارت خاموش» هستند. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که یک‌چهارم از ایستگاه‌های رصدی زیرزمینی، سطوح پایین را ثبت کرده‌اند، حتی در غیاب خشکسالی بلندمدت؛ که این امر نشان می‌دهد برداشت بیش از حد انسانی، نه صرفا اقلیم، محرک اصلی بحران است.

داغ‌ترین رکورد و طغیان ناهنجاری‌ها

سازمان جهانی هواشناسی، که به‌عنوان سازمان تخصصی سازمان ملل متحد متولی اصلی رصد و گزارش وضعیت اتمسفر و آب‌کره در سطح جهان است، با انتشار یکی از تازه‌ترین و جامع‌ترین سندهای خود با عنوان «وضعیت منابع آب جهانی ۲۰۲۴»، هشداری جدی برای سیاره‌ای که در محاصره تلاطم‌های آبی بی‌سابقه است، به‌صدا درآورده است. این گزارش با تمرکز بر ناهنجاری‌های بی‌سابقه مشاهده‌شده در چرخه آب و نسبت به میانگین‌های بلندمدت (۱۹۹۱-۲۰۲۰)، نقشه راهی ضروری برای سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران است تا در مواجهه با خطراتی چون سیل‌های ناگهانی ویرانگر و خشکسالی‌های فرسایشی طولانی‌مدت، استراتژی‌های جامع مدیریت آب را تدوین و تقویت کنند.

سال ۲۰۲۴ رسما به‌عنوان گرم‌ترین سال ثبت شده در ۱۵۰سال اخیر اعلام شد، با میانگین دمای سطحی حدود ۱.۵۵ درجه سانتیگراد بالاتر از دوران قبل از صنعتی شدن. این گرمای بی‌امان و مداوم، با تسلط قدرتمند پدیده شدید ال‌نینو در اوایل سال، مستقیما به بحران‌های شدید آبی در سراسر جهان دامن زد و هم شرایط سیل و هم خشکسالی را تشدید کرد. چرخه آب جهانی به یک وضعیت دوقطبی شدید کشیده شد؛ از یک‌سو، شرایطی وحشتناک از خشکسالی شدید و کم‌آبی بر مناطقی مانند حوضه آمازون، شمال مکزیک و جنوب و جنوب‌شرقی افریقا (شامل رودخانه‌های اورنج، زامبزی و کنگو) حاکم بود، که معیشت میلیون‌ها نفر را در معرض تهدید جدی قرار داد. از سوی دیگر، شرایط مرطوب‌تر از حد معمول و پربارش به‌صورت گسترده در غرب مرکزی افریقا، اروپای مرکزی، قزاقستان، جنوب روسیه، پاکستان و شمال هند و همچنین جنوب ایران، مشاهده شد. این ناهنجاری‌های شدید آب‌وهوایی، جهانی را به‌تصویر می‌کشد که در آن، آب یا بیش از حد فراوان است و ویرانی به‌بار می‌آورد یا به‌صورت فاجعه‌بار و مطلق غایب است.

بی‌نظمی در رگ‌های زمین

تجزیه و تحلیل جریان رودخانه‌ها که رگ‌های حیاتی و سیستم گردش آب زمین است، نشان می‌دهد که دیگر خبری از تعادل پایدار و قابل‌اتکا نیست؛ تقریبا ۶۰ درصد از حوضه‌های آبی مهم جهان در سال ۲۰۲۴ از شرایط عادی جریان خارج شده است. این ناپایداری فزاینده به شکل دوگانه و شدید خود را نشان داده است؛ از یک‌طرف، رودخانه‌های اصلی در آسیا و اروپا، مانند دانوب، گنگ، سند و گوداواری، به سطوح بسیار بالاتر از نرمال رسیدند و سیل‌های گسترده‌ای را به‌همراه آوردند که زیرساخت‌های حیاتی و کشاورزی گسترده‌ای را ویران کرده است. در نقطه مقابل، امریکای‌جنوبی با خشکسالی شدید، شاهد کاهش فاجعه‌بار جریان در شریان‌های حیاتی خود یعنی آمازون، پارانا و اورینوکو بود که نشان‌دهنده یک بحران هیدرولوژیکی عمیق و فراگیر در این قاره است. در افریقا هم تصویر متناقض بود؛ رودخانه‌های غرب (سنگال، نیجر) به‌دلیل بارش‌های شدید طغیان کردند و سیلاب‌های ویرانگر به‌راه انداختند، در حالی که رودخانه‌های جنوبی (زامبزی، لیمپوپو) در طول سال با کاهش شدید جریان دست و پنجه نرم کردند.

این الگو در ذخایر آب سطحی نیز ادامه یافت و پیچیدگی‌های جدی مدیریت آب را آشکار کرد. ورودی به سدها در جنوب برزیل (حوضه لاپلاتا) همچنان پایین‌تر از نرمال بود و ذخایر استراتژیک آب را به‌طورجدی به خطر انداخت. نکته قابل‌توجه در مرکز و غرب افریقا بود؛ در آنجا، ذخیره سدها پایین‌تر از نرمال گزارش شد، باوجود اینکه جریان ورودی بالاتر از نرمال بود که این امر احتمال سوءمدیریت منابع آبی یا برداشت بیش از حد را مطرح می‌کند و نشان می‌دهد که مدیریت ناکارآمد می‌تواند حتی بر وفور آب نیز غلبه کند. درباره دریاچه‌ها نیز، در حالی که تالاب‌های بزرگی مثل ویکتوریا در افریقا سرریز کردند، دریاچه‌هایی در امریکای شمالی و آسیای مرکزی به شکل خطرناکی پایین ماندند. مهم‌تر اینکه، دمای سطح آب تقریبا تمامی ۷۵ دریاچه اصلی جهان در ماه ژوئیه به شکلی غیرعادی بالا رفت که خود نشانه‌ای از فشار شدید گرمای جهانی و تاثیر عمیق آن بر اکوسیستم‌های آبی است.

غارت آب‌های زیرزمینی و ذوب یخچال‌ها

بررسی ذخیره آب خشکی‌ها با استفاده از فناوری ماهواره‌ای پیشرفته GRACE، کمبودهای شدیدی را به‌ویژه در قلب امریکای جنوبی (حوضه‌های آمازون و لاپلاتا) تایید کرد که تداوم خشکسالی‌های عمیق را نشان می‌دهد. در مقابل، مناطق زیر صحرای افریقا و اروپای مرکزی پس از کمبودهای سال ۲۰۲۳، ذخیره آب زمینی مثبتی را نشان دادند که به‌دلیل بارش‌های زیاد و شارژ مجدد بهبود یافته بود.

اما بزرگ‌ترین نگرانی، بحران خاموش و پنهان آب‌های زیرزمینی است که آینده منابع آب شیرین جهان را تهدید می‌کند. اگرچه در ۴۷ کشور داده‌های ۳۷، ۴۰۶ ایستگاه رصدی موجود بود و ۳۷ درصد ایستگاه‌ها سطوح بالاتر از نرمال داشتند، اما یک‌چهارم ۲۵ درصد از ایستگاه‌ها سطوح پایین‌تر یا بسیار پایین‌تر از نرمال را ثبت کردند. زنگ خطر اصلی اینجاست؛ در مناطقی مانند شمال‌غربی هند، بخش‌هایی از ایالات‌متحده و السالوادور، سطح آب زیرزمینی بدون وجود خشکسالی‌های طولانی‌مدت نیز کاهش یافته است. این داده‌ها آشکارا نشان می‌دهند که برداشت بیش از حد (پمپاژ بی‌رویه) و مدیریت‌نشده برای مصارف انسانی، عامل اصلی و محرک بحران آب زیرزمینی در این مناطق پرجمعیت است.

این بحران زیرزمینی با یک فاجعه بالای سطح زمین نیز همراه شد. سال ۲۰۲۴ سومین سال متوالی بود که کاهش گسترده یخ در سراسر جهان ثبت شد. مجموعا ۴۵۰ گیگاتن یخ ذوب شد که برابر با ۱.۲ میلیمتر افزایش سطح آب دریاها است و بر نگرانی‌های جهانی درباره بالا آمدن آب دریاها و فرسایش سواحل می‌افزاید. بسیاری از مناطق با یخچال‌های کوچک، مانند کلمبیا که در ۲۰۲۴ به‌دلیل موج گرما ۵ درصد از مساحت خود را از دست دادند، از «نقطه اوج آب »(زمانی که ذوب یخچال به حداکثر خود رسیده) عبور کرده‌اند و سهم آنها در رواناب رودخانه‌ها رو به کاهش است که این امر بر تامین آب پایین‌دست به‌شدت تاثیر منفی می‌گذارد. درباره رطوبت خاک نیز، کمبود گسترده در امریکای‌جنوبی و افریقا تداوم یافت و بر وضعیت وخیم کشاورزی و امنیت غذایی تاکید کرد. با این حال، گزارش اشاره دارد که جمع‌آوری داده‌های رطوبت خاک به‌شدت محدود است، به‌طوری‌که تنها داده‌های ۲۲۰ ایستگاه از ۲ کشور گزارش شده است.

آب به‌عنوان سلاح مخرب و تلفات انسانی بی‌سابقه

گزارش سازمان جهانی هواشناسی تایید می‌کند که مناطق اروپا، افریقا و آسیا بیشترین آسیب را از رویدادهای شدید ناشی از مازاد آب (سیل، باران‌های شدید و رانش زمین) دیدند و آب به‌عنوان یک نیروی مخرب و ویرانگر عمل کرد. افریقای گرمسیری با بارش‌های غیرعادی سنگین، متحمل بیش از ۲هزار و۵۰۰ کشته و آوارگی ۴ میلیون نفر شد که یک فاجعه انسانی تمام‌عیار است و نیازمند توجه فوری بین‌المللی است. اروپا نیز با گسترده‌ترین سیل خود از سال ۲۰۱۳ مواجه بود، به‌طوری‌که یک‌سوم شبکه‌های رودخانه‌ای آن طغیان کردند و خسارات اقتصادی سنگینی به‌بار آوردند. آسیا و اقیانوسیه نیز با بارندگی‌های رکوردشکن و توفان‌های گرمسیری مواجه شدند که بیش از هزار کشته بر جای گذاشت. حتی برزیل همزمان با دو بلای طبیعی روبه‌رو بود؛ سیل‌های مرگبار در جنوب، ۱۸۳ کشته بر جای گذاشت، در حالی که در شمال، خشکسالی آمازون ادامه داشت و ۵۹ درصد از قلمرو کشور را تحت‌تأثیر قرار داد.

گزارش ۲۰۲۴ باوجود تصویر نگران‌کننده‌اش از وضعیت منابع آبی، تلاش‌ها برای جمع‌آوری داده‌های حیاتی داشت. تعداد ایستگاه‌های اندازه‌گیری جریان رودخانه که از کشورهای عضو دریافت شد، از ۱۴ ایستگاه در سال ۲۰۲۱ به ۲، ۷۷۷ ایستگاه در ۴۱ کشور در ۲۰۲۴ افزایش یافت. این جهش داده‌ای، قدرت تحلیل‌های گزارش را به شدت بالا برده و دقت ارزیابی‌ها را تقویت کرده است. همچنین، این گزارش با همکاری ۱۲ سیستم مدل‌سازی جهانی و افزودن فصول جدید درباره شرایط اقلیمی و دریاچه‌ها (شامل سطوح و دمای آب)، اعتبار خود را افزایش داد. امید این سازمان این است که گزارش‌های آتی مستقیما از سیستم جهانی و پیشرفته «وضعیت و چشم‌انداز هیدرولوژیکی» استخراج شود. هدف نهایی این است که ظرفیت کشورها برای ارائه اطلاعات آبی در مقیاس ماهانه افزایش یابد، تا هر شهروند در جهان بتواند به داده‌های به‌موقع و قابل‌اعتماد برای محافظت از زندگی و معیشت خود در برابر خشم بی‌نظم آب دسترسی داشته باشد و مدیریت آب از یک پاسخ اضطراری به یک استراتژی پیشگیرانه و پایدار تبدیل شود.

سخن پایانی

اکنون با یک بحران دوقطبی (سیل و خشکسالی همزمان) روبه‌رو هستیم که مستقیما ناشی از گرمایش بی‌امان کره زمین است. بحران خاموش آب‌های زیرزمینی، ذوب شدن بی‌سابقه یخچال‌ها و تلفات انسانی فاجعه‌بار، همگی ضرورت تغییر استراتژی‌ها را فریاد می‌زند. با این حال بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند تا مادامی که شیوه تولید و مصرف انسان روی کره زمین تغییر نکند، استراتژی‌ها در تداوم وضع موجود ناکارآمد باقی خواهد ماند.