ظرفیت مغفول کشاورزی مرزی
همواره گسترش زمین‌های کشاورزی به‌منظور تامین امنیت غذایی جمعیت در حال رشد کشورها انجام می‌گیرد، بهره‌مندی از کشاورزی به‌منظور رونق اقتصادی نیز از دیگر مواردی است که فعالیت در این حوزه را جذاب‌تر می‌کند. باتوجه به اینکه ایران از لحاظ ویژگی‌ها و امتیازات ژئوپلتیکی از جمله طولانی‌ترین مرزها، تنوع جغرافیایی، قرار گرفتن نیمی از استان‌های کشور در این مناطق و تعدد و تنوع کشورهای همسایه، جایگاه و موقعیت ویژه‌ای در سیاست بین‌المللی دارد. باتوجه به اینکه براساس گزارش‌های وزارت نیرو، سالانه حدود ۶ میلیارد مترمکعب آب‌های سطحی ایران از طریق مرزها و بخش اعظم آن از مرزهای شمالی کشور خارج می‌شود، در صورت مهار آن، زمینه توسعه و شکوفایی کشاورزی مناطق مرزی کشور فراهم می‌شود.
براساس پژوهش‌های انجام‌گرفته روی بیش از ۲۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی ایران که عمدتا دارای ظرفیت بهره‌برداری در منابع آب و خاک هستند، مطالعات خاک‌شناسی انجام نگرفته است و در نقاط مرزی کشور نیز، شرایط مشابهی برای توسعه کشاورزی وجود دارد. باتوجه به اینکه اجرای طرح‌های توسعه کشاورزی در مناطق مرزی موجب رونق اقتصادی در مناطق محروم مرزی، ایجاد فرصت‌های شغلی موقت و دائم، جلوگیری از مهاجرت روستاییان و مرزنشینان که سهم زیادی در امنیت مرزها دارند، جلوگیری از ایجاد شغل‌های نامناسب و عمدتا مشکل‌ساز برای کشور مانند قاچاق کالا می‌شود، توجه به مسئله توسعه کشاورزی در این مناطق می‌تواند برای کشور و جامعه مثمرثمر باشد. موضوعی که به‌دلیل تراکم پایین جمعیت، کمبود زیرساخت‌های توسعه، عدمتوسعهیافتگی و وضعیت نامتعادل و نابرابر اقتصادی و فرهنگی موجب عدم‌کارآمدی و توجه به بخش کشاورزی در مناطق مرزی شده است.
کمبود آب و برنامه؛ دلایل اصلی کم‌توجهی به کشاورزی در مناطق مرزی
عبدالمجید شیخی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی، در گفت‌وگو با صمت درباره کشاورزی در مناطق مشترک مرزی با کشورهای همسایه گفت: یکی از مشکلات اصلی بی‌توجهی به کشاورزی در مناطق مرزی به‌دلیل کمبود آب در این مناطق است. به‌علت اینکه در مناطق ما رودخانه مرزی و آب‌های سطحی کم بوده یا وجود ندارد یا عمق آب‌های زیرزمینی زیاد است، بسیاری از دشت‌های بین‌مرزی ما همچون دشت‌های درون‌سرزمینی رو به خشکی و فرورفت آب است.
وی در پاسخ به اینکه چرا به این زمین‌های مستعد کشاورزی توجهی نمی‌شود نیز، گفت: از طرف دیگر به‌دلیل کمبود سرمایه در مناطق محروم، ضعف مالی روستاییان مرزنشین و عدم‌حمایت لازم و تا حدود کمی هم، شرایط امنیتی حاکم در مناطق مرزی، کمتر رغبتی برای بهره‌برداری از آنها وجود دارد.
استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی ادامه داد: البته در برخی مناطق مرزی استان‌های کشور مانند آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی، اردبیل و... که عمدتا زمین‌های مرتفعی دارند، به‌تناسب شرایط موجود بهره‌برداری لازم انجام می‌گیرد یا در استان‌های گیلان، مازندران و خراسان‌شمالی نیز به‌دلیل شرایط آب‌وهوایی و وجود آب به‌میزان مناسب، در مقایسه با زمین‌های مرز شرقی یا مرز جنوب‌شرقی کشور بیشتر بهره‌برداری می‌شود. اما مناطق دیگر به‌دلیل سایر مشکلات مانند مرزهای استان خوزستان به‌سبب اینکه حدود یک دهه مورد حملات رژیم بعثی عراق بوده یا مناطق شرقی به‌ویژه جنوب‌شرقی و سیستان‌وبلوچستان به‌دلیل فقر اقتصادی مردم، کم‌آبی، فقدان سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تاحدودی مسئله امنیتی و... عمدتا از فرصت‌های کشاورزی در این مناطق استفاده نشده است.
شیخی با بیان اینکه، فقدان برنامه جامع و الگوی کشت یکی از مهم‌ترین دلایل بی‌توجهی و عدم‌بهره‌برداری از زمین‌های کشاورزی مرزی است، تاکید کرد: معتقدم اگر الگوی کشت مناسبی وجود داشته باشد، با همین شرایط خشکسالی نیز می‌توان از این زمین‌ها بهره برد. با پیاده‌سازی طرح‌های آبخوانداری و آبخیزداری، استفاده از این مناطق خشک که شامل مناطق مرزی نیز می‌شود، میسر است، اما عدم‌اجرای طرح‌های آبخوانداری و آبخیزداری، خود به مانع بزرگی برای بهره‌برداری از زمین‌های مرزی کشور تبدیل شده است.
استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی گفت: در سال‌های گذشته، نابسامانی شرایط آب‌وهوایی منجر به خشکسالی گسترده در نیمکره شمالی زمین شده که این نابسامانی به‌ویژه در غرب آسیا گسترش یافته، به‌طوری‌که در فصل گذشته حتی در کشورهایی مانند فرانسه، اسپانیا و ایتالیا آب‌های پشت‌سدی نیز خشک شده، بنابراین کم‌آبی این کشورها را نیز دچار مشکل کرده است.
وی بااشاره به بارندگی‌ها نیز گفت: بارندگی‌هایی که اتفاق می‌افتد نیز به‌صورت سیل‌آسا بوده و منجر تخریب می‌شوند. بنابراین باید به فکر پیاده‌سازی طرح‌های آبخوانداری و آبخیزداری باشیم که بتوانیم باتوجه به این طرح‌ها در این شرایط آب‌وهوایی که دارای 2ویژگی خشکسالی و عدم‌بارش و بارش ناگهانی و موسمی سیل آسای مکرر است، آب‌های حاصل از سیل را جمع‌آوری کرده و به‌عبارتی نقمت را تبدیل به نعمت کنیم که می‌تواند تمام فصول نیازمند به آب را پوشش دهد و زمین‌های کشاورزی را سبز نگه دارد و حتی الگوی 2 کشته (با کشت مکمل دوم یا کشت زراعی در پای باغ و درختان) را نیز می‌توان با هدایت این آب‌ها به‌ثمر نشاند. از طرف دیگر، با انتقال این آب‌ها به سطح‌های زیر زمین، یک ذخیره‌سازی عاقلانه و امیدوارانه را برای سرسبزی دائم زمین‌های منطقه ایجاد خواهیم کرد.
شیخی بااشاره به طرح‌های جهادی اجراشده در این مناطق نیز گفت: البته مطلع هستم که افراد جهادی به‌تازگی صدها هکتار از این مناطق را به زیرکشت نهال برده‌اند، اما در کنار همه این طرح‌های گفته‌شده، نیاز است تا با توجه و تمرکز بر کشت درختی در مناطق، زمینه افزایش جاذبه آب باران را ایجاد کرد تا ضمن افزایش رطوبت خاک و ایجاد منابع آب زمین را مستعد کشت زراعی نیز کرد، زیرا درختان باعث افزایش و حفظ رطوبت خاک شده و ضریب رطوبت لایه‌های رویی خاک را افزایش می‌دهند.
کشاورزی در مرزهای مشترک ایران با افغانستان
در حالی که یکی از گزینه‌های استفاده از مناطق مرزی کشور به‌منظور کشاورزی، مرز مشترک ایران با کشور افغانستان است. باوجود روابط دوستان ایران با این کشور، گاه افغانستان اقدام به بستن رودخانه هیرمند به روی ایران می‌کند. این رودخانه از حوالی سرچشمه «کابل‌رود» در ارتفاع حدودا ۳ هزار متری کوه‌های مرکزی افغانستان سرچشمه می‌گیرد و در نزدیکی مرز ایران با شیب تندی به طرف شمال جاری می‌شود و قبل از اینکه به مرداب هامون هلمند بریزد، حدود ۶۵ کیلومتر یا ۸۰ کیلومتر از مرز مشترک افغانستان با ایران را تشکیل می‌دهد. باتوجه به این رودخانه و منابع آب مشترک مرزی که ایران با افغانستان دارد و باتوجه به وابستگی اقتصادی ایران و افغانستان به کشاورزی؛ کشاورزی در مرزهای مشترک این کشور از جمله گزینه‌هایی است که به‌منظور بهره‌مندی از زمین‌های موجود در این مناطق مطرح می‌شود که می‌تواند زمینه بهبود شرایط اقتصادی و کشاورزی را برای هر 2 کشور ایجاد کند.
اقتصاد مبتنی بر صادرات در مناطق مرزی
عبدالله رمضان‌زاده، استاندار سابق کردستان نیز در این زمینه به بازارچه مرزی گفت: گسترش روابط با کشورهای همسایه، توجه به اقتصاد صادرات‌محور مناطق، توزیع عادلانه امکانات ملی در سطح کشور و تبعیض مثبت با نگاه به استان‌های کم‌برخوردار، می‌تواند از جمله راهکارها به‌منظور رونق اقتصادی در مناطق مرزی باشد. از طرف دیگر، محور صنعت و کشاورزی مناطق مرزی ما باید صادرات‌محور به مناطق اطراف باشد. تا زمانی که نگاه صادرات نقاط مرزی به مناطق داخلی است، به‌هیچ‌وجه تامین هزینه‌های این مناطق امکان‌پذیر نیست.
وی ادامه داد: مطالعاتی که قبل از انقلاب و بعد از انقلاب انجام شده است، نشان می‌دهد باید به مناطق مرزی کشور توجه داشته باشیم. اینکه گفته می‌شود در سواحل جنوب باید ۲۵ تا ۳۵ میلیون نفر جمعیت ساکن می‌شدند، به‌خاطر همین بوده، در صورتی که ما ساکنان این مناطق را به مرکز منتقل کرده‌ایم.
رمضان‌زاده در پاسخ به اینکه چگونه اقتصاد در این مناطق باید صادرات‌محور باشد، گفت: در این مناطق، اقتصاد باید مبتنی بر صادرات باشد، منتها صادرات آنها به داخل کشور سود ندارد، زیرا یک کارخانه برای مثال پیچ‌سازی در سنندج نمی‌تواند با یک کارخانه مشابه در اصفهان یا شیراز رقابت کند؛ چون فاصله زیاد است و هزینه حمل‌ونقل بالا می‌رود؛ به‌همین‌دلیل هدف صادرات این مناطق باید کشورهای همسایه باشند. کمااینکه یک کارخانه تولید آب‌معدنی در سقز ایجاد شده است و همه تولیدات خود را به کردستان عراق صادر می‌کند. در حقیقت این مناطق این‌گونه می‌توانند تولید رقابتی داشته باشند، اگرچه تولید برای داخل کشور رقابتی نیست.
سرمایه‌گذاری مشترک ایران و افغانستان از مرز ماهیرود
به‌گزارش نگاه خراسان‌جنوبی علیرضا خامه‌زر، رئیس اتاق بازرگانی خراسان‌جنوبی در نشست فعالان اقتصادی ایران و افغانستان اعلام کرد: حدود ۵۰ درصد تجارت ایران با افغانستان از مرز ماهیرود انجام می‌شود و حجم سرمایه‌گذاری‌های مشترک میان تجار ایرانی و افغانستانی به حدود یک میلیارد دلار رسیده است و اکنون شاهد رشد مثبت مراودات اقتصادی بین 2 کشور هستیم.
وی از ظرفیت‌های گسترده صنعتی، معدنی، کشاورزی و توریسم سلامت استان خراسان‌جنوبی خبر داد و خواستار گسترش همکاری‌ها با سرمایه‌گذاران افغانستانی در این حوزه‌ها شد.
خامه‌زر افزود: سرمایه‌گذاری‌های مشترک میان تجار و بازرگانان ایران و افغانستان در قالب ۵۴ گروه سرمایه‌گذاری در حال انجام است و برآوردها نشان می‌دهد ارزش این سرمایه‌گذاری‌ها به حدود یک میلیارد دلار رسیده است.
رئیس اتاق بازرگانی خراسان‌جنوبی همچنین به ظرفیت‌های کشاورزی استان اشاره کرد و گفت: در حوزه کشاورزی، استان خراسان‌جنوبی رتبه اول تولید زرشک و رتبه دوم تولید زعفران از نظر کمی را در کشور به خود اختصاص داده است. همچنین در تولید پنبه نیز در جایگاه پنجم کشوری قرار داریم. همچنین زنجیره کامل تولید مرغ، از جوجه یکروزه تا مرغ مادر نیز در استان فعال است. در بخش آموزشی، خراسان‌جنوبی میزبان بیش از ۳۰ هزار دانشجوی افغانستانی است و تمامی رشته‌های دانشگاهی در استان ارائه می‌شود.
وی در پایان، با تاکید بر فرصت‌های بی‌نظیر استان در حوزه گردشگری گفت: خراسان‌جنوبی دارای ۱۰ اثر ثبت جهانی و حدود هزار اثر ثبت ملی است و ظرفیت‌های گردشگری این استان می‌تواند به گسترش تعاملات فرهنگی و اقتصادی با افغانستان کمک شایانی کند.
سخن پایانی
همچنان که در این گزارش گفته شد، توجه به مناطق مرزی به‌ویژه مرزهایی که دارای آب مشترک با کشورهای همسایه هستند، علاوه بر اینکه می‌تواند تاحدودی از دغدغه تامین آب موردنیاز کشاورزی برای کشور بکاهد، با افزایش زمینه اشتغال و سکونت افراد می‌تواند در افزایش امنیت، توسعه و رونق اقتصادی در کشور و تسهیل صادرات محصولات کشاورزی از منظر کاهش مشکلات مربوط به حمل‌ونقلی صادرات مثمرثمر باشد.
