فرصت‌های از دست رفته کشاورزی
براساس آخرین آمارها، سالانه حدود ۳۵ درصد از ۱۳۰ میلیون تن محصولات کشاورزی و غذایی تولیدشده در فاصله مزرعه تا سفره به ضایعات تبدیل می‌شوند و از بین می‌روند. این مسئله صرفا مختص به ایران نیست، بلکه ضایعات بخش کشاورزی یکی از چالش‌های مهم امروزه در جهان است، براساس آمارهای جهانی هرساله حدود یک میلیارد و ۳۰۰میلیون تن مواد غذایی در جهان به ضایعات تبدیل می‌شوند. در حالی که این میزان ضایعات می‌تواند سالانه غذای موردنیاز ۲ میلیارد نفر را فراهم کند.
به‌گفته کارشناسان، خام‌فروشی محصولات کشاورزی یکی از معضلات اصلی این حوزه بوده و باتوجه به تغییرات اقلیمی، کمبود منابع آبی، خشکسالی‌ها نه‌تنها یک معضل اقتصادی محسوب می‌شود، بلکه موجب هدررفت منابع پایه کشور از جمله خاک، آب و نهاده‌های کشاورزی نیز خواهد شد، بنابراین می‌توان با صادرات محصولات فرآوری‌شده، ارزش‌افزوده بیشتری نسبت به محصول بدون فرآوری و به‌صورت فله کسب کرد. بر همین اساس در این گزارش از صمت به بررسی میزان توجه به صنایع تبدیلی در کشور پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
آلودگی زیستی حاصل بی‌توجهی به صنایع تبدیلی
عنایت‌اله بیابانی، قائم‌مقام خانه کشاورز در گفت‌وگو با صمت، گفت: صنایع تبدیلی در دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد، اما متاسفانه در کشور ما به‌دلیل عدم‌اطلاع و آگاهی لازم از تبدیل مازاد تولید به صنایع تبدیلی فرصت‌ها را از دست می‌دهیم.
وی ادامه داد: بارها مشاهده شده است که در زمان برداشت مرکبات، این محصولات در کنار جاده‌ها دپو می‌شوند که علاوه بر زیان اقتصادی موجب آلودگی محیط‌زیست نیز هستند. گاه این محصولات رهاشده در کنار جاده‌ها، دارای مشکلات جزئی در ظاهر بوده و می‌توان با استفاده از دستگاه‌های آبگیری در محل، بهترین فرآورده‌ها را از آب مرکبات تولید کرد.
قائم‌مقام خانه کشاورز همچنین گفت: علاوه بر آبگیری از مرکبات و تولید شربت و آبمیوه، می‌توان روغن پوست مرکبات مانند پرتقال تولید کرد که هنوز برای ما ناشناخته مانده است. همچنین می‌توان پس از تولید فرآورده‌های لازم از پوست و آب‌میوه‌ها از ضایعات به‌جامانده چیپس میوه به‌منظور خوراک دام تولید کرد. همه اینها دارای ارزش‌افزوده پس از برداشت مرکبات است، در حالی که متاسفانه ما به‌دلیل عدم‌برنامه‌ریزی و عدم‌دستیابی به محصولات، علاوه بر آلودگی محیط‌زیستی با ضایعه اقتصادی مواجهیم.
وی با بیان اینکه تمام دنیا در صنایع تبدیلی فعال هستند، افزود: تمام دنیا به این مهم پی برده‌اند که هیچ محصول کشاورزی دورریختنی نیست، اما متاسفانه در کشور ما به آن توجهی نمی‌شود و نتوانستیم اقدام قابل‌توجهی در این مسئله داشته باشیم. بر همین اساس معتقدم، نیازمند بازنگری و بازمهندسی در بخش کشاورزی پس از برداشت محصول هستیم و همچنین نیاز است تا از تجربیات یا طرح‌های سایر کشورها نیز استفاده کنیم.
به‌گفته عنایت‌اله بیابانی، قائم‌مقام خانه کشاورز سرمایه‌گذاری در این امر از توان بخش خصوصی ساقط است و نیاز است دولت در این حوزه ورود کرده و سرمایه‌گذاری کند. از طرف دیگر نیاز است تا دولت بخشی از هزینه‌های نگهداری برخی از محصولات که امکان استفاده در صنایع تبدیلی را دارند، تقبل کند تا بتوانیم با کمک صنایع و بخش خصوصی ارزش‌افزوده محصولات کشاورزی خود را حفظ کنیم.
وی ادامه داد: خوشبختانه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاصی که در کشور داریم، می‌توانیم محصولات کشاورزی را هم به‌صورت تازه‌خوری و هم به‌صورت تبدیلی استفاد کنیم. برای نمونه، گوجه‌فرنگی علاوه بر تازه‌خوری تبدیل به گوجه‌خشک یا رب گوجه، سس و... می‌شود.
به‌گفته بیابانی، در سال حدود ۴ تا ۵ میلیون تن مرکبات تولید می‌شود که از این میان برخی غیرقابل‌عرضه به بازار هستند و نیاز است که به فرآورده‌های دیگر تبدیل شوند.
صنایع تبدیلی و تکمیلی چیست؟
به‌گزارش ایرنا، صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی و حیاتی در توسعه اقتصادی و کشاورزی کشور شامل مجموعه‌ای از واحدهای تولیدی و فرآوری هستند که محصولات خام کشاورزی را به محصولات با ارزش‌افزوده بالا تبدیل می‌کنند. این صنایع نقش مهمی در تامین امنیت غذایی، ایجاد ارزش‌افزوده، اشتغالزایی، جلوگیری از خام‌فروشی، کاهش ضایعات و افزایش ماندگاری محصولات و توسعه صادرات دارند، به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۳، این صنایع با تحولات و پیشرفت‌های قابل‌توجهی همراه بوده است.
این صنایع شامل صنایع تبدیلی و بسته‌بندی محصولات کشاورزی، صنایع فرآوری محصولات زراعی و باغی، صنایع لبنی و پروتئینی، صنایع تبدیلی گیاهان دارویی و محصولات ارگانیک، صنایع فرآوری غلات و حبوبات، صنایع تبدیلی خوراک دام و طیور، صنایع فرآوری و تولید محصولات جانبی کشاورزی می‌شود.
بنابراین توسعه صنایع تبدیلی بخش کشاورزی می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، جلوگیری از خام‌فروشی محصولات و ایجاد ارزش‌افزوده داشته باشد، زیرا این صنایع می‌تواند در فصل برداشت محصول که عرضه بالاست، با تبدیل محصولات کشاورزی به یک محصول جدید فرآوری‌شده، ارزش‌افزوده ایجاد کند و محصولات پس از فرآوری، درجه‌بندی و بسته‌بندی، ذخیره‌سازی و نگهداری شوند که با افزایش ماندگاری محصولات کشاورزی، می‌توان آن را تا یک سال یا بیشتر نگهداری کرد و در فصل مناسب که بازار به محصول نیاز دارد، آن را به بازار عرضه کرد که ارزش‌افزوده برای محصول ایجاد شود.
حتی درجه‌بندی و بسته‌بندی محصولات کشاورزی نیز می‌تواند در صادرات محصولات کشاورزی و عرضه کیفی آن بیش از پیش اثرگذار باشد که در نهایت، به توسعه صادرات منجر خواهد شد.
اعتبار ۱۴ هزار میلیارد تومانی برای بهره‌برداری صنایع تبدیلی و تکمیلی
آخرین آمار مربوط به صنایع تبدیلی وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد؛ در سال جهش تولید با مشارکت مردم حدود 5هزار واحد نیمه‌تمام با سرمایه‌گذاری ۳۰۰هزار میلیارد تومان، ۲۰ درصد از محل تسهیلات و ۸۰ درصد از منابع بخش خصوصی در کشور در دست اجرا است و برای تکمیل این طرح‌ها ۱۸۶هزار میلیارد تومان دیگر اعتبار از محل منابع مردمی و تسهیلاتی نیاز است. سال گذشته باوجود محدودیت اعتباری ۱۴هزار میلیارد تومان پروژه در بخش صنایع تبدیلی و تکمیلی موردبهره‌برداری قرار گرفته که با هدف جلوگیری از خام‌فروشی پیگیری شده، زیرا یکی از راه‌های جلوگیری از خام‌فروشی، فرآوری و صنایع تبدیلی و تکمیلی است.
همچنین براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، تعداد واحدهای تولیدی فعال در بخش صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات کشاورزی در سال ۱۴۰۲ به حدود ۲۲۰ واحد رسید که این رقم نسبت به سال ۱۴۰۱ افزایش ۱۸درصدی را نشان می‌دهد که این رشد قابل‌توجه در تعداد واحدهای تولیدی، بیانگر توجه و حمایت‌های اخیر دولت از توسعه فرآوری محصولات کشاورزی و ایجاد ارزش‌افزوده در آن است و طبق گزارش رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز، ارزش‌افزوده تولیدی در بخش صنایع تبدیلی در سال ۱۴۰۲ به‌میزان ۱۰درصد افزایش یافته بود.
تولید سالانه ۲۴.۶ میلیون تن محصولات باغی در کشور
طبق آمارهای موجود سالانه ۲۴.۶ میلیون تن محصولات باغی در کشور تولید می‌شود و صنایع فرآوری و تبدیلی محصولات باغی، ظرفیت جذب ۵۴ درصد آن را دارد، بنابراین ۳ هزار و ۷۹۰ واحد فعال صنایع فرآوری و تبدیلی باغی با ظرفیت جذب ۱۳.۵میلیون تن ماده خام در سال ایجاد شده است. این واحدهای فعال علاوه بر ایجاد ارزش‌افزوده و تامین نیاز بازار داخلی، منجر به صادرات ۷۵۱ هزار تن محصول فرآوری‌شده به ارزش یک میلیارد و ۴۳۵ میلیون دلار شامل انواع کنسانتره و آبمیوه، اسانس و عرقیات گیاهی و انواع خشکبار (پسته و مغز پسته، خرما، انجیر خشک و کشمش) شده‌اند.
در واقع صنایع تبدیلی با ایجاد ارزش‌افزوده و اشتغالزایی نقش بسزایی در توسعه اقتصادی کشورها از جمله کشور ایران دارند، زیرا این صنایع با فرآوری محصولات کشاورزی علاوه بر کاهش ضایعات، به بهبود کیفیت محصولات و افزایش درآمد کشاورزان نیز کمک می‌کنند. همچنین، توسعه این صنایع می‌تواند به تامین امنیت غذایی و کاهش وابستگی به واردات محصولات غذایی منجر شود.
در صورت تداوم حمایت‌های دولت و رفع چالش‌های موجود انتظار می‌رود صنایع تبدیلی در سال‌های آتی نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه اقتصادی، اشتغالزایی و تامین امنیت غذایی کشور داشته باشد. به‌طورقطع رشد تعداد واحدهای تولیدی، افزایش ارزش‌افزوده و بکارگیری فناوری‌های نوین گواه بر روند مثبت این بخش در اقتصاد کشور است و به‌نظر می‌رسد با اتخاذ این رویکرد، می‌توان از شکاف بین صادرات و واردات کم کرد و تراز تجاری بخش کشاورزی را به‌سمت مثبت پیش برد.
رتبه‌های تک‌رقمی ایران در تولید ۲۰ محصول کشاورزی جهان
بی‌توجهی به صنایع تبدیلی در حالی است که براساس گزارش‌های فائو ایران در سال ۲۰۲۳ در تولید ۲۰ محصول کشاورزی جهان رتبه تک‌رقمی داشته و در جمع ۱۰ کشور بزرگ تولیدکننده جهان قرار گرفته است.
براساس این گزارش، ایران باوجود قرار گرفتن در منطقه گرم و خشک خاورمیانه و روبه‌رو شدن با خشکسالی چندساله، همچنان رتبه‌های خوبی در رده‌بندی کشورهای جهان از نظر تولید انواع محصولات کشاورزی دارد.
- دومین تولیدکننده پسته جهان با ۳۰۷ هزار تن
در سال ۲۰۲۳، ایران با تولید ۳۰۷ هزار تن پسته پس از امریکا به‌عنوان دومین تولیدکننده بزرگ این محصول در جهان شناخته شد و امریکا با تولید ۶۷۵ هزار تنی این محصول در جایگاه نخست قرار گرفت.
- سومین تولیدکننده بزرگ گردو و زردآلو در جهان
ایران در سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۳۸۰ هزار تن گردو تولید کرد. چین با تولید ۱.۴ میلیون تنی در رتبه نخست جهان قرار داشت.
تولید زردآلو در ایران طی سال ۲۰۲۳ نیز ۳۱۸ هزار تن برآورد شد. ترکیه با تولید ۷۵۰ هزار تنی بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول بوده است.
- چهارمین رتبه در تولید خرما
تولید خرمای ایران در سال ۲۰۲۳ بالغ بر یک میلیون تن بود. مصر با تولید ۱.۸ میلیون تنی بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول تلقی می‌شود.
- تولید گیلاس، انجیر و کیوی ایران فقط بعد از ۴ کشور
گیلاس، انجیر و کیوی نیز 3 محصولاتی هستند که ایران در تولید آنها رتبه پنجم جهان را به خود اختصاص داده است. کل گیلاس تولیدی ایران در سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۱۴۴هزار تن برآورد شد. ترکیه با تولید ۷۳۶ هزار تن در رتبه نخست جهان از این نظر قرار گرفت.
تولید انجیر ایران در سال ۲۰۲۳ نیز ۷۳ هزار تن و تولید کیوی ۲۹۵ هزار تن محاسبه شد. ترکیه با تولید ۳۵۶ هزار تنی بزرگ‌ترین تولیدکننده انجیر و چین با تولید ۲.۳میلیون تنی بزرگ‌ترین تولیدکننده کیوی بوده‌اند.
- رتبه ۶ ایران در تولید آلبالو
ایران در سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۱۳۵هزار تن از این محصول را تولید کرده که حدود نصف تولید بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول یعنی روسیه بوده است. روسیه در این سال ۲۶۸هزار تن آلبالو تولید کرد.
- رتبه هفتمی تولید ۴ محصول در اختیار ایران
بادام، سیب درختی، بادمجان و پیاز ۴ محصولی هستند که رتبه هفتم تولید آنها در جهان در اختیار ایران قرار داشته است. ایران ۱۰۲هزار تن بادام، ۲.۱ میلیون تن سیب‌درختی، ۵۹۶ هزار تن بادمجان و ۲ میلیون تن پیاز در سال ۲۰۲۳ تولید کرد. امریکا با تولید ۱.۷میلیون تنی بزرگ‌ترین تولیدکننده بادام در جهان بوده است. رتبه اولی تولید سیب‌درختی و بادمجان به چین و رتبه نخست تولید پیاز در این سال به هند اختصاص داشت.
- ایران در رتبه ۸ تولید خرمالو
ایران همچنین در تولید خرمالو رتبه ۸ جهان را به خود اختصاص داده و ۳۰ هزار تن از این محصول را در سال ۲۰۲۳ تولید کرد و چین با تولید ۴ میلیون تنی در رتبه نخست جهان قرار داشت.
- ایران در تولید ۴ محصول رتبه ۹ و در تولید ۳محصول، رتبه ۱۰ جهان شد
نخود، فندق، اسفناج و شاهدانه نیز ۴ محصولی هستند که ایران رتبه ۹ در تولید آنها را داشته است. میزان تولید نخود ایران ۱۷۵هزار تن، فندق ۱۳هزار و۶۰۰ تن، اسفناج ۱۰۳هزار تن و شاهدانه ۲۰۳ تن اعلام شد.
رتبه دهمی تولید گرمک، کاهو و پرتقال نیز در جهان مربوط به ایران است. میزان تولید گرمک ایران ۶۳۱ هزار تن، کاهو ۴۳۵ هزار تن و پرتقال ۲.۲ میلیون تن گزارش شده است. برزیل بزرگ‌ترین تولیدکننده پرتقال جهان با تولید ۱۷میلیون تنی معرفی شد.
سخن پایانی
متاسفانه طی سال‌های اخیر باوجود پیشرفت‌های حاصل‌شده در صنایع تبدیلی، نوسان نرخ مواد اولیه به‌دلیل تغییرات بازارهای جهانی و محدودیت‌های تامین مواد اولیه، تاثیرگذار بودن نوسان نرخ انرژی در هزینه‌های تولید، نیاز بروزرسانی و ارتقای خطوط تولید و فناوری‌های نوین برخی واحدهای تولیدی، تامین مواد اولیه، نوسان قیمت‌ها و... همچنان از جمله چالش‌های اصلی این صنعت در داخل کشور است. از طرف دیگر، به‌منظور بازاریابی و گسترش صادرات به بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و همچنین افزایش سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی موردتوجه قرار داد. بر همین اساس باتوجه به نقش مهم صنایع تبدیلی کشاورزی در رشد اقتصادی کشور نیاز است تا دولت از طریق ارائه تسهیلات و کاهش تعرفه‌های وارداتی مواد اولیه و... به ایجاد ارزش‌افزوده، اشتغالزایی و افزایش سرمایه‌گذاری در این مهم کمک کند.
