برخی کشورها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، اقداماتی را در دستور کار قرار داده‌اند که دو نمونه آن وضع مالیات بر کربن و بازار تبادل کربن است. در ایران نیز قوانین و اسناد بالادستی با هدف اعمال مکانیسم‌هایی برای کاهش انتشار کربن پیش‌بینی و وضع شده است، هرچند کاملا شبیه مالیات کربن نیست.

با این همه، در سال‌های اخیر اجرای این اسناد بالادستی در نهایت منجر به تحول در سیستم بازار انرژی شده است و با ارتقای بهره‌وری انرژی، مزیت‌های اقتصادی برای کشور به همراه دارد. در این مکانیسم، کالاهایی با کیفیت صادراتی به‌ویژه برای اتحادیه اروپا به‌عنوان یک مقصد صادراتی که حساسیت بالایی نسبت به ردپای کربن دارد، تولید می‌شود. در این قوانین، ظرفیت‌هایی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر نیز دیده شده است.

از دهه ۷۰ به بعد، همواره در ایران موضوع ارتقای بهره‌وری انرژی در دستور کار دولت‌ها بوده و نهادهای گوناگونی برای آن تاسیس شدند. به‌طور مثال در زیرمجموعه وزارت نفت، واحد بهینه‌سازی مصرف سوخت یا در وزارت نیرو، مرکزی به‌نام سانا ایجاد شد.

امروز هم سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر (ساتبا) برنامه‌ریزی‌های قابل‌توجهی در این حوزه دارد. البته باوجود تمام این برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات تشویقی، عملا این اقدامات نتایج محدودی داشته است.

وقتی درباره کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و کربن صحبت می‌کنیم باید توجه داشته باشیم که بیش از ۸۰ درصد انتشار کربن ناشی از بخش انرژی است؛ بنابراین برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در گام نخست با بحث ارتقای بهره‌وری انرژی یا بهینه‌سازی مصرف انرژی در کشور سروکار داریم که البته اجرای آن نیز همواره با موانعی روبه‌رو است.

در سال ۱۳۹۴ قانون رفع موانع تولید برای ارتقای نظام مالی کشور تصویب شد که در ماده ۱۲ این قانون، موضوع رفع موانع تولید در بخش انرژی مطرح شده است. برهمین اساس در سال ۹۴، در یک طرح پایلوت، موضوع اصلاح فنی سیستم موتورخانه‌ها در دستور کار قرار گرفت تا موانع طرح‌ بهینه‌سازی و ارتقای بهره‌وری بهتر شناسایی شود. به‌طور مثال، سطح پایین قیمت‌ انرژی، وابستگی کلی آن به دولت، کمبود امکانات مالی بخش خصوصی و عدم‌دسترسی به فناوری‌های جدید و با راندمان بالا، از جمله مشکلات محدودکننده دستیابی به اهداف در این حوزه به‌شمار می‌روند. به علاوه، نبود محیط مناسب و مساعد برای بهینه‌سازی انرژی در فعالیت‌های بخش خصوصی از دیگر موانع است.

به‌گفته بسیاری از کارشناسان، با توجه به اهمیت این موضوع و محدودیت‌های اجتماعی و اقتصادی برای حذف یارانه سوخت، طرحی به‌عنوان بازار بهینه‌سازی انرژی مطرح و اجرایی شده است. عملکرد بازار بهینه‌سازی انرژی به این صورت است که صرفه‌جویی در بخشی مانند بخش خانگی که دارای تعرفه انرژی پایین‌تر است باید در بخش دیگری از مصرف‌کنندگان مانند صنایع پتروشیمی که دارای تعرفه بالاتر هستند به مصرف برسد. این انرژی نیز در بورس انرژی به صنایع مصرف‌کننده عرضه ‌شده و به فروش برسد. بنابراین می‌توان گفت نخستین ایده‌های این سازکار با محوریت تبادل انرژی در بازار بهینه‌سازی انرژی با هدف کاهش انتشار کربن قابل‌اجراست. در این سازکار «معادل تبادل انتشار کربن» می‌تواند جایگزین صرفه‌جویی مصرف انرژی در سازکار یادشده شود. سیاست‌های گوناگونی در ارتباط با موضوع بهینه‌سازی انرژی و ترکیب آن با محیط‌زیست در کشور تصویب و ابلاغ شده اما این سیاست‌ها هنوز به‌طور کلی به اجرا درنیامده‌اند. اگر این سیاست‌های بالادستی به‌طور کامل اجرایی می‌شد، صرفه‌جویی زیادی در مصرف انرژی به‌دنبال داشت و قطعا منجر به رشد تولید ناخالص داخلی می‌شد و با افزایش شغل‌های جدید و تخصصی مواجه بودیم. ضمن اینکه کاهش انتشار قابل‌توجهی در میزان انتشار دی‌اکسیدکربن را هم به‌دنبال داشت. به هر حال، ایجاد یک بازار بهینه‌سازی انرژی که در دل خود همان بازار کربن را خواهد داشت می‌تواند فرصتی ارزشمند برای ارتقای فعالیت‌های دانش‌بنیان و توسعه‌محور در کشور باشد. همچنین نه‌تنها این اقدامات زمینه مشارکت ایران در کنار تلاش‌های بین‌المللی برای مقابله با تغییرات اقلیمی را فراهم می‌کند، بلکه باعث تعامل به نسبت پایداری میان اقتصاد کشور با اقتصاد کشورهای دیگر خواهد شد.