بی‌بهره از بهره‌وری
عاطفه خسروی مدیرمسئول
بهره‌وری یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد و مدیریت است که نقش مهمی در رشد اقتصادی، بهبود کیفیت زندگی و افزایش رقابت‌پذیری دارد. بهره‌وری به‌طورکلی به‌معنای نسبت خروجی به ورودی در یک فرآیند تولیدی یا خدماتی است. این مفهوم نشان‌دهنده میزان کارآیی و اثربخشی استفاده از منابع و نهاده‌ها (مانند نیروی کار، سرمایه، مواد اولیه، انرژی و فناوری) در راستای خلق ارزش و دستیابی به خروجی‌های مطلوب است.
شاخصی که باتوجه به اهمیت آن در رشد اقتصادی و بهبود شرایط زندگی، در تمام کشورهای جهان از جمله ایران اهمیت بالایی دارد و به‌عنوان یکی از منابع کلیدی رشد اقتصادی قلمداد می‌شود. به‌همین‌دلیل «بهره‌وری» همواره در برنامه‌های توسعه ایران موردتوجه بوده و سهم قابل‌توجهی در تحقق رشد اقتصادی هدف‌گذاری داشته است. هرچند به‌دلیل چالش‌های متعدد، همچنان فاصله معناداری بین میزان بهره‌وری در ایران با بهره‌وری در کشورهای همتراز وجود دارد.
در بررسی جایگاه بهره‌وری در برنامه‌های توسعه‌ای نیز چالش‌های سد راه تحقق هدف‌گذاری‌ها بیشتر نمایان می‌شود. به‌عنوان‌نمونه در سال‌های برنامه اول توسعه (۱۳۶۸ـ۱۳۷۲) که با هدف اصلی بازسازی اقتصادی پس از جنگ تحمیلی تدوین شد؛ بهره‌وری به‌طورغیرمستقیم از طریق بازسازی و نوسازی ظرفیت‌های تولیدی و زیربنایی موردتوجه قرار گرفت. با این حال، به‌دلیل تمرکز بر بازسازی، بهره‌وری به‌عنوان یک شاخص مستقل کمتر موردتاکید قرار داشت.
با عبور از سال‌های سازندگی و درک بیشتر نقش «بهره‌وری» در رشد اقتصادی، افزایش بهره‌وری به‌عنوان یکی از اهداف کلیدی در برنامه دوم توسعه (۱۳۷۴ـ۱۳۷۸) مطرح شد. اما این‌بار مشکلات اقتصادی مانند کسری بودجه و تورم بالا مانع از تحقق رشد اقتصادی هدف‌گذاری شد و نرخ بهره‌وری نیز کمتر از حد انتظار افزایش یافت.
در برنامه سوم توسعه (۱۳۷۹ـ۱۳۸۳) برای افزایش نرخ بهره‌وری تدابیر ویژه‌ای مانند اصلاح نظام اداری، مالیاتی و ارزی اندیشیده و در احکام برنامه سوم گنجانده شد. در نهایت نیز مقرر شد، اصلاحاتی مانند کاهش دخالت‌های دولت در اقتصاد و ایجاد فضای رقابتی با هدف بهبود نرخ رشد بهره‌وری اعمال شود. برنامه‌ای که از رسیدن به سقف هدف‌گذاری‌شده عقب ماند.
در ادامه برنامه چهارم توسعه (۱۳۸۴ـ۱۳۸۸) در چارچوب سند چشم‌انداز ۲۰ساله، اهداف مشخصی برای بهره‌وری تعیین کرد، از جمله رشد ۳.۵درصدی بهره‌وری نیروی کار که البته به‌دلیل چالش‌های اقتصادی و مدیریتی، تحقق این اهداف با موانع جدی مواجه شد.
تاکید بر ارتقای بهره‌وری در احکام برنامه پنجم توسعه (۱۳۹۰ـ۱۳۹۴) نیز تکرار شد، اما نوسانات اقتصادی ناشی از محدودیت‌های تحریم، بهره‌وری کل عوامل تولید را کاهش داد. برخی گزارش‌ها حاکی از کاهش سالانه ۰.۳ درصدی بهره‌وری در این دوره هستند.
در برنامه ششم توسعه (۱۳۹۶ـ۱۴۰۰) بهره‌وری به‌عنوان یکی از محورهای اصلی رشد اقتصادی مطرح شد. در این دوره نیز به‌دلیل تمرکز بر بهره‌وری اداری و عدم‌توجه کافی به بهره‌وری کل عوامل تولید، اهداف محقق نشدند و حال در برنامه هفتم توسعه (۱۴۰۳ـ۱۴۰۷) سهم ۳۵درصدی برای بهره‌وری کل عوامل تولید در رشد اقتصادی ۸ درصدی هدف‌گذاری شده است. البته منتقدان برنامه هفتم معتقدند، احکام مربوط به بهره‌وری در این برنامه هم بیشتر بر بهره‌وری اداری تمرکز داشته و به بهره‌وری کل عوامل تولید کمتر توجه شده است.
باتوجه به موارد یادشده، دستیابی به اقتصادی بهره‌ور، مستلزم اجرای مجموعه‌ای از سیاست‌ها و اقدامات هماهنگ در سطوح مختلف است که «سرمایه انسانی» را می‌توان یکی از ارکان اصلی آن دانست.
فعالان اقتصادی با تکیه بر الگوهای کشورهای توسعه‌یافته، بکارگیری فناوری‌های نوین را عاملی موثر در تحقق تولید بهینه می‌دانند که در نهایت منجر به افزایش بهره‌وری می‌شود. به‌گفته این گروه، در این بخش حمایت از تحقیق و توسعه (R&D) و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای نوآوری در صنایع مختلف، به‌ویژه در بخش‌های کشاورزی و صنعتی، ضروری است.
همچنین برای دستیابی به اقتصاد بهره‌ور، باید نگاه ویژه‌ای نیز به اصلاح ساختارهای اقتصادی و مدیریتی داشت. در بعد بین‌الملل نیز، توسعه تجارت خارجی و کاهش موانع صادراتی می‌تواند به افزایش بهره‌وری در اقتصاد کمک کند. علاوه بر اینکه با توسعه تجارت خارجی، می‌توان به بازارهای بین‌المللی دسترسی داشت و با انتقال فناوری و ارتقای استانداردهای تولید، بسترهای تولید بهره‌ور را نیز فراهم کرد.
درکنار موارد یادشده، باتوجه به مشکلات جدی ایران در تامین انرژی، باید سیاست‌های کاهش اتلاف انرژی و بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر را با جدیت دنبال کرد.
حال اینکه اقتصاد ایران برای بهره‌ور شدن، چقدر می‌تواند از ارکان و الزامات یادشده بهره ببرد و اساسا تا چه حد می‌توان از ظرفیت ارتقای بهره‌وری در تحقق هدف‌گذاری‌های رشد اقتصادی بهره برد؛ موضوعی است که می‌تواند با تکیه بر شواهد روز و آنچه گفته شده، پاسخ داده شود.
ایران ما باوجود ظرفیت‌های بالا، بهره‌ای از بهره‌وری نبرده است.
