آزموده را آزمودن خطاست
گفته می‌شود چین سال‌های سال، توجه به محیط‌زیست را رها کرد و تنها تمرکز خود را بر توسعه اقتصادی و صنعتی گذاشت، اما از چندی پیش، در دوره ریاست‌جمهوری شی جین پینگ، عقلای این کشور به فکر اصلاح الگوی تولید و حل مشکلات محیط‌زیستی افتادند و در این راستا برای جلوگیری از آلودگی بیشتر هوای پکن و برخی دیگر از شهرها، تعداد زیادی از کارخانه‌هایی را که نتوانستند مسیر تولید خود را عوض کنند، تعطیل کردند، زیرا هدف بزرگ‌تری برای خود ترسیم کرده بودند و آن حفظ محیط‌زیست و مبارزه با آلودگی هوا بود.
گفته می شود چین سال های سال، توجه به محیط زیست را رها کرد و تنها تمرکز خود را بر توسعه اقتصادی و صنعتی گذاشت، اما از چندی پیش، در دوره ریاست جمهوری شی جین پینگ، عقلای این کشور به فکر اصلاح الگوی تولید و حل مشکلات محیط زیستی افتادند و در این راستا برای جلوگیری از آلودگی بیشتر هوای پکن و برخی دیگر از شهرها، تعداد زیادی از کارخانه هایی را که نتوانستند مسیر تولید خود را عوض کنند، تعطیل کردند، زیرا هدف بزرگ تری برای خود ترسیم کرده بودند و آن حفظ محیط زیست و مبارزه با آلودگی هوا بود. آیا همین الگو می تواند راهگشای حرکت ما در مسیر توسعه صنعتی باشد؟در گزارش امروز صمت از مهدی کلاهی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اجتماعی ـ محیط زیستی و انوشیروان دلیریان، کارشناس و فعال معدن پرسیدیم این الگو چقدر می تواند کارآ باشد و جز این، چه راهکاری پیش پای توسعه معدنکاری وجود دارد؟
توسعه به سبک چین
مهدی کلاهی ـ استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اجتماعی ـ محیط زیستی: بسیاری می گویند باتوجه به شرایط سختی که کشور در آن قرار دارد، چاره ای جز این نیست که از معادن و منابع کشور استفاده کنیم.مدلی که برای این شکل از فعالیت پیشنهاد می شود، توسعه به سبک کشور چین است.این کشور سال ها در پی رسیدن به پیشرفت و توسعه اقتصادی، منابع و معادن خود را موردبهره برداری قرار داد و با اتکا به قدرتی که در این مسیر کسب کرده، امروزه می تواند صنایعی را که آلایندگی بالایی دارند، تعطیل کند. دانسته یا نادانسته ما هم امروز در حال بهره کشی از طبیعت هستیم و تا اینجای کار از چین الگو گرفته ایم.اما این شیوه به دلایل چندی کاملا مردود است. اول اینکه می گویند ما برای رشد اقتصادی و افزایش تولید ناخالص داخلی نیاز به معدنکاری داریم، سخنی گزاف است. اگر آمار موجود درباره نقش معدنکاری در میزان جی دی پی را پیش چشم بگذاریم و براساس آن صحبت کنیم، مشخص است که معدن حدود یک درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است و در زمینه اشتغال هم، این آمار بیش از ۲ درصد نیست. این اعداد آنقدر بزرگ نیست که بخواهیم درباره آن صحبت کنیم و اگر اصرار بورزیم که این اعداد و ارقام قابل ملاحظه است و نمی توان از آن چشم پوشی کرد، در حال خودفریبی هستیم.
هزینه و فایده
حقیقت این است که این آمار و ارقام در مقایسه با سرمایه های طبیعی که به رایگان در اختیار دنیا قرار می دهیم، در حکم هیچ است.از آنجایی که صنایع تبدیلی و فرآوری مواد معدنی را نداریم، بیشتر آنچه را از زمین استحصال می شود، به صورت خام به دنیا صادر می کنیم یا با صرف هزینه های گزاف اقدام به فرآوری می کنیم که این فرآیند تحمیل ضرر و زیانی هنگفت به جامعه است، بنابراین نمی توانیم ادعا کنیم که اقتصاد ما به این حوزه وابسته است.
راه یا چاه
حال برسیم به اینکه آیا ما هم می توانیم از همان مسیر اشتباهی که چینی ها طی کرده اند، برویم و بعد آن را جبران کنیم؟ پاسخ این است که این روش از اساس با منطق و عقلانیت اقتصادی همخوانی ندارد. وقتی می بینیم انتهای مسیری که یک فرد رفته چاه است، آیا باید ما هم از همان راه برویم؟
ما می توانیم از ظرفیت های علمی که در کشورمان موجود است، بهره ببریم تا این مشکلات را حل کنیم.به جای اینکه راه اشتباهی را که سال های سال پیموده ایم، به این شکل توجیه و آنقدر در این مسیر حرکت کنیم تا سرمان به سنگ بخورد، باید مسیر اصلاح شود. راه های دیگری وجود دارد و علم امروز برای هر کاری راه حلی پیدا می کند و می توان از این روش ها الگوبرداری کرد.اینکه می خواهیم رشد و پیشرفت کنیم و بعد به فکر حل مشکلات حاصل باشیم، توجیهی عقلانی نیست و برداشت نادرستی از مسیر توسعه است.
چند توصیه کاربردی
به نظر من، نسخه پیچی درباره کلیت موضوعی، مسئله ساز است. برای مثال نمی توان به طورمطلق حکم داد که در تمام کشور باید معدنکاری را تعطیل کرد.اما در مجموع می توان چند توصیه برای بهبود شرایط داشت. برای چاره این معضل، به نظر می رسد باید در قدم اول دولت از ورود به بنگاهداری در بخش معدن منع شود و فعالیت در این حوزه را به بخش خصوصی بسپارد. در عوض، باید در نقش حاکمیتی خود قوی تر ظاهر شود و استانداردهایی تعریف کند و بر این مسیر نظارت بیشتری داشته باشد.
به تازگی در انجمن جهانی ترمیم اکوسیستم، که من هم عضوی از آن هستم، دستورالعملی تدوین شده است به نام دستورالعمل پایش و ترمیم اکوسیستم های معدنی. به این معنی که وقتی قرار است معدنی در جایی فعالیت خود را آغاز کند، قبل، هنگام و بعد از این فعالیت؛ باید چه اقداماتی را برای ترمیم آسیب های وارده به طبیعت انجام دهد.ایرادی ندارد که از منابع طبیعی کشورمان استفاده کنیم،اما براساس استانداردهایی مشخص و موردقبول.بنابراین دولت باید نیروی انسانی خود را تقلیل دهد و به سمت مسئولیت های نظارتی و حاکمیتی خود برود.قدم بعدی، شفاف سازی تصمیمات است، یعنی دولت باید اجازه دهد تمام قوانین در دسترس همه باشد و رایزنی و لابی گری را به حداقل برساند و شفافیت را آنقدر افزایش دهد که لابی گری اتفاق نیفتد.دولت باید با استفاده از زیرمجموعه وسیع خود، فعالیت های معدنی را مرتب پایش کند و اجازه معدنکاری و توسعه فعالیت را تنها به افرادی بدهد که در این زمینه سابقه خوبی داشته اند. به عبارت دیگر، معدنکار به طورحتم باید معدن قبلی را به بهترین نحو، تحویل طبیعت و جامعه بدهد و نتایج کار وی، مورد پایش و سنجش قرار گیرد و اگر نتیجه کار مثبت بود، اجازه ادامه فعالیت پیدا کند. این کار سختی نیست و مدل های آن در کشورهای پیشرفته وجود دارد.
اختراع دوباره چرخ
ما رویکرد، روش و توانایی انجام این کار را داریم، اما آنچه در این میان مغفول مانده «خواستن» است. اگر این بخش نادیده گرفته شده را هم اضافه کنیم، می توانیم معادن را به سویی حرکت دهیم که کنش محیط زیستی داشته باشند. باید قبول کنیم که تحربیات اشتباه را ادامه ندهیم؛ نه تجربیات اشتباه داخلی و نه خارجی.باید با این دیدگاه که حالا خراب می کنیم و فردا دیگری می آید و آن را درست می کند، مقابله کنیم. همین الان هم در این حوزه با تاخیر روبه رو هستیم. اگر قرار بود اشتباهات قبلی مرتب تکرار شود، باید هر روز چرخ را از نو اختراع می کردیم. علم از تجربه دیگران در راستای تصحیح و اصلاح مسیر خود استفاده کرده است و ما هم در معدنکاری باید از تجربه دیگران استفاده کنیم.اگر بتوانیم همین امروز قدم در این مسیر بگذاریم تا معادن بتوانند کنش محیط زیستی داشته باشند، مطمئن هستم که بخش خصوصی هم در کنار مردم می ایستد.اما چرخ دنده های این سازکار باید با هم چفت شوند که یک تسهیلگر نیاز دارد و دانشگاه می تواند تسهیلگر این ارتباطات باشد و دولت فقط در جایگاه نظارتی قرارگیرد. به این ترتیب، همان طور که پیش از این هم اشاره شد، بخش خصوصی هم باید براساس فرآیندهایی که هم عادلانه است و تعریف شده، وارد این مزایده ها شود و بعد مورد رصد و پایش قرار گیرد و اگر امتیاز مطلوب را کسب کند، می تواند کار بعدی خود را آغاز کند.
در آستانه برنامه هفتم
انوشیروان دلیریان ـ کارشناس و فعال معدنی: نظام حاکم بر دنیا دادوستد است. باید چیزی را از دست داد تا در ازای آن، چیزی را دریافت کرد، اما کاری منطقی و عقلانی است که نفع آن بیشتر از ضررش باشد.در ارتباط با بخش و بدنه اصلی صنعت باید بگوییم صنایع انرژی بر زیادی داریم که تاثیرات منفی فزاینده ای بر جو و اتمسفر دارند و باید فکر اساسی به حال آنها کنیم و امروز که در آستانه کلید خوردن برنامه هفتم توسعه هستیم، جا دارد به این موضوع بیشتر توجه کنیم تا بیش از این به بیراهه نرویم.معدنکاری به واسطه فرآیند ذاتی خود، رابطه چندان حسنه ای با محیط زیست ندارد و کشور ما هم در استخراج و فرآوری از روش های مستهلک و دانش قدیمی استفاده می کند که نشأت گرفته از تحریم ها است.
زیان انباشته فعالیت ها
درباره اینکه تحریم ها چه آسیبی به توسعه معدنکاری و حفظ محیط زیست وارد کرده است، به ذکر مثالی بسنده می کنم. معادن روباز یکی از انواع این حوزه فعالیت است و در این نوع از معادن بزرگ ترین نقش را ماشین آلات معدنی ایفا می کنند.عمر متوسط ناوگان ماشین آلات معدنی ما به علت تحریم ها و ناتوانی در تولید داخلی به ۱۵ تا ۲۵ سال رسیده است، در حالی که عمر مفید ماشین آلات معدنی در دنیا در نهایت ۳ تا ۵ سال است و بعد از آن اسقاط می شود. به این ترتیب، در کشور ما چیزی بیش از ۵ تا ۸ برابر از یک ماشین استفاده و همین باعث ایجاد آلایندگی و تولید دی اکسیدکربن بیشتر می شود.
به همین دلیل، اگر بخواهیم به سوی عمل به قواعد بین المللی و کاهش تولید کربن برویم، باید هزینه بیشتری تقبل کنیم. به عبارت دیگر، تحریم ها باعث شده که نسبت هزینه و فایده فعالیت ها توازن خود را از دست بدهد و در بعضی مواقع با زیان انباشته، کاری را پیش ببریم که این از منطق به دور است.
باید راهی یافت
در بخش فرآوری مواد معدنی که فعالیت های پایین دستی معدن به شمار می رود و همین طور در سایر موارد و کشاورزی هم با این مشکل روبه رو هستیم. در زمینه صنعت خودرو هم وضع به همین منوال است.صنایع خودروسازی دنیا به سوی تولید اتومبیل های پلاگین و هیبریدی در حرکت است، اما ما هنوز به دنبال این هستیم که ببینیم که چرا خودروی تولیدی ما در هر ۱۰۰ کیلومتر، بالای ۹ الی ۱۰ لیتر بنزین مصرف می کند. بسیار خوب است که ما به تکنولوژی تولید خودرو دسترسی پیدا کرده ایم و هیچ کسی این را نفی نمی کند، اما اگر هزینه ای که بابت آن می کنیم، بیش از سودی است که به دست می آید، در عمل کاری غیراقتصادی و غیرمنطقی است و هزینه زیادی به صنعت و کشور تحمیل می شود.
باید راه حلی پیدا کنیم. نمی توانیم در دنیای امروزی در انزوا بمانیم و در عین حال بخواهیم از علم و تکنولوژی روز برخوردار شویم، البته شاید بتوانیم به خیلی از این علوم دسترسی پیدا کنیم، اما در بسیاری از موارد هم مصداق «ساختن چرخ از نو» است.در زمینه کربن صفر یا کربن زدایی هم باید به همین سو برویم و ببینیم که ما چه کرده و به چه دستاوردهایی رسیده ایم و کشور همسایه یا اروپاییان چه کرده اند دستاوردشان چیست؟ این گردش اطلاعات و دانش راهی ندارد، جز اینکه مسئله تحریم ها را رفع کنیم.تحریم در ابتدا اقتصاد را هدف قرار می دهد و در درازمدت، موضوعات حیاتی و زیست محیطی را هدف قرار می دهد و باید هرچه زودتر، فکر عاجلی در راستای رفع تحریم و ارتباط موثر با دنیای بیرون داشته باشیم.
سخن پایانی
بیش از 2 دهه است که تلاش زیادی برای آشتی دادن معدنکاری با محیط زیست انجام شده و به این منظور، پروتکل ها و استانداردهای خاصی برای فعالیت هایی که منجر به انتشار آلاینده ها می شود، در نظر گرفته و اقدامات موثری انجام شده است، اما کشور ما در ابتدای راه است و هنوز ضابطه و قانونی برای توجه به این موضوع وجود ندارد و هر سال تبعات این بی توجهی بیشتر و بیشتر می شود. در این زمینه، ابتکار عمل در اختیار دولت است و تا زمانی که در قوانین بالادستی، ضوابط ویژه ای برای این کار در نظر گرفته نشود، انتظار نمی رود که شرکت های بخش خصوصی اقدامی خودجوش انجام دهند.
