معدنکاری، خطرناک‌ترین شغل جهان
کار در معدن همیشه یکی از خطرناک‌ترین مشاغل جهان بوده و حوادث تلخ بسیاری را برای کشورها رقم زده، با این‌حال پیشرفت‌های فناوری در سال‌های اخیر، تحولی شگرف در ایمنی و بهره‌وری در این حوزه ایجاد کرده است. از ربات‌های خودکار و حسگرهای هوشمند گرفته تا سیستم‌های نظارتی مبتنی بر هوش‌مصنوعی و پهپادهای پیشرفته، فناوری‌های نوین امروزه به یاری معدنکاران و معدنچیان آمده‌اند تا خطرات را کاهش و جان انسان‌ها را نجات دهند.
ایمنی معدنچیان ابعاد متنوعی دارد
طی دهه گذشته بسیاری از کشورها از جمله چین، استرالیا، سوئد، امریکا و حتی اتحادیه اروپا تلاش کرده‌اند با وضع قوانین و مقررات سختگیرانه، نظارت‌های مستمر، ایجاد فرهنگ ایمنی و گذار به‌سوی معادن رو باز، کمی حوادث مرگبار در معادن را کاهش دهند. «ایمنی معدن» مفهومی جامع است که به مجموعه اقدامات کنترلی و مدیریتی در صنعت معدن اشاره دارد. هدف اصلی آن، حفظ جان کارگران معدن با کاهش خطرات، کنترل ریسک‌ها و پیشگیری از حوادث است. این سیستم ایمنی نه‌تنها مانع از آسیب‌های جسمی، بیماری‌های ناشی از کار و تلفات انسانی می‌شود، بلکه از تخریب یا از دست‌رفتن تجهیزات و دارایی‌ها پیشگیری کرده و آسیب کمتری به محیط‌زیست وارد می‌آورد.
ایمنی معدنچیان ابعاد متنوعی دارد که هر یک بخشی خاص از این صنعت را پوشش می‌دهد که در مجموع این ابعاد چارچوبی جامع برای مسئولیت‌پذیری در عملیات ایمن معدن ایجاد می‌کنند. اگرچه هسته اصلی ایمنی معدن همواره «حفاظت از سلامت و جان کارگران» بوده، اما با گذشت زمان، دامنه آن گسترش یافته و «کاهش خطرات ناشی از تجهیزات و سازه‌های معدنی» را نیز در بر گرفته است. این گزارش به بررسی اجرایی‌ترین دستاوردهای فناورانه‌ای می‌پردازد که ایمنی در معادن را متحول و آینده‌ای امن‌تر را برای این صنعت حیاتی ترسیم می‌کند.
آموزش نیروی انسانی در مواجهه با حوادث معدنکاری
سهراب حسینی، کارشناس معدن در ارتباط با وضعین ایمنی معادن و معدنکاران به صمت گفت: موضوع ایمنی در معادن را می‌توان از چند جهت و چند بخش تعریف کرد. بخش اول نیروی انسانی و آموزش‌هایی است که باید به نیروی انسانی داده شود تا موضوعات HSE رعایت و جدی گرفته شود، بنابراین اگر نیروی انسانی، آموزش‌های ایمنی را رعایت کند، می‌توان امیدوار بود که حوادث در معادن روند کاهشی داشته باشد. نمی‌توان در کنار هر کارگر معدن یک نیروی کار دیگر هم قرار داد تا موارد ایمنی توسط معدنکار رعایت شود.
حسینی ادامه داد: بحث خطر را می‌توان جزئی از کار معدنکاری دانست که دارای ریسک بسیار بالایی است و نسبت به سایر فعالیت ها، دارای خطر بیشتری است. جدا از آنکه حوادث معدنی می‌تواند جان معدنکاران را بگیرد، سبب خواهد شد تا خسارات مالی هم به معادن وارد شود. این خسارات مالی شامل از بین رفتن ابزار و ماشین‌آلاتی است که به‌واسطه حادثه از بین می‌روند و برای سرمایه‌گذار هزینه‌های بسیاری به‌همراه دارد. پس می‌توان نتیجه گرفت که ایمنی برای سرمایه‌گذار دارای اهمیت است.
وی گفت: در معادن زغال‌سنگ، زمانی که قرار است موضوع اکتشاف و حفاری انجام گیرد، هنگامی که یک نقطه با گاز برخورد می‌کند، باید از طریق دستگاه‌های مخصوص، میزان گاز موجود اندازه‌گیری و رهاسازی شود تا حفاری ادامه پیدا کند. به‌همین‌دلیل، در زمان طراحی معدن، باتوجه به تراکم شبکه‌های حفاری و اکتشافی، گازهای میان لایه راحت‌تر شناخته می‌شوند و در زمان طراحی لایه‌های گازی تخلیه می‌شوند.
رعایت اصول حفاری مهم است
وی افزود: باتوجه به آنکه در معادن، جریمه هایی برای عدم‌استفاده از کلاه ایمنی و رعایت نکردن HSE درنظر گرفته می‌شود، اما شاهد هستیم که معدنکاران توجهی به رعایت قانون ندارند و از دستکش و کلاه ایمنی استفاده نمی‌کنند. در کشور ما، آمار مرگ‌ومیر و مصدومیت بسیار بالاست و باید برای آن چاره‌ای داشت. ما همواره گمان می‌کنیم که حوادث برای دیگران است و اتفاق از ما دور است. زمانی که یک شخص دچار مشکل می‌شود، خانواده او هم درگیر می‌شود و عواقب بسیار زیادی به‌همراه دارد. نیازمند راه‌اندازی یک پویش ملی در کشور هستیم که هر شخص ارزش جان خود را بداند.
حسینی خاطرنشان کرد: زمانی که یک معدن قرار است طراحی شود، نیاز دارد تا حفاری اولیه با رعایت نکات ایمنی انجام گیرد و لایه‌های گازی مشخص و تخلیه شود. این سوال مطرح می‌شود که آیا در معادن قدیمی کشور، چنین موضوعی رعایت می‌شود یا خیر؟ معادن قدیمی نیازمند بررسی بیشتر هستند تا گازهای موجود در لایه‌های زمین تخلیه شوند. در بسیاری از مواقع، برای سرمایه‌گذار صرف ندارد تا بررسی کرده و گازهای لایه‌های زمین را خارج کند؛ چون نرخ تمام‌شده زغال‌سنگ سنگ نسبت به فروش آن، صرف چندانی ندارد که سرمایه‌گذار بخواهد از نیروی انسانی بیشتر استفاده کرده تا گازهای لایه‌ای را خارج کند. در چنین مواقعی، سازمان‌های بزرگ معدنی در کشور باید با ارائه تسهیلات به کمک معادن آمده و جلوی بسته شدن معادن را بگیرند و از پول مردم برای خود مردم استفاده کنند.
وضعیت پایین ایمنی در معادن زغال‌سنگ
سعید صمدی، دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران با اشاره به وضعیت پایین ایمنی در معادن زغال‌سنگ کشور به صمت گفت: ریشه اصلی حوادث معدنی را باید عقب‌ماندگی ۵۰ساله در تکنولوژی استخراج و ضعف شدید اقتصادی بهره‌برداران عنوان کرد. بدون حل این مشکلات بنیادین، اقدامات نظارتی صرف، راهگشا نخواهد بود.
صمدی ادامه داد: مسئله ایمنی در معادن زغال‌سنگ، به‌طورمستقیم به ۲ عامل اصلی وابسته است. سطح تکنولوژی استخراج و وضعیت اقتصادی بهره‌برداران. بسیاری از اقدامات و توصیه‌هایی که در حوزه ایمنی مطرح می‌شوند، بیشتر جنبه ظاهری دارند و بدون توجه به این ۲ عامل بنیادین، نمی‌توان انتظار تحول واقعی در کاهش حوادث را داشت.
وی گفت: در حال حاضر، تکنولوژی استخراج معادن زغال‌سنگ در کشور، متعلق به ۵۰سال پیش است؛ در حالی که جهان از این مرحله عبور کرده است. حتی اگر بالاترین استانداردهای ایمنی در این فناوری‌ها رعایت شود، باز هم کشور دهه‌ها از وضعیت ایمنی جهانی عقب‌تر خواهد بود. در بعد اقتصادی نیز، معادن نیازمند نقدینگی کافی هستند تا بتوانند تجهیزات استخراج و ایمنی خود را به‌روز کنند. بسیاری از تجهیزات فعلی فرسوده و غیرقابل‌اعتماد شده‌اند؛ به‌ویژه در برابر خطرات گازهای معدنی. باوجود وعده‌های وزارت صمت برای تامین ارز موردنیاز تجهیزات معادن، همچنان در تخصیص ارز با مشکلات جدی مواجهیم.
وی افزود: تنها معدن مکانیزه کشور، به‌دلیل نبود تجهیزات، بیش از یک سال است که به روش سنتی فعالیت می‌کند. اگر تخصیص ارز و تجهیزات انجام می‌شد، این معدن در عرض چند ماه می‌توانست دوباره راه‌اندازی شود. واقعیت تلخ این است که حتی معادنی که بازرسی شده و مجوز فعالیت دارند، باز هم دچار حادثه می‌شوند؛ چراکه مشکلات ساختاری در حوزه ایمنی و تجهیزات، همچنان پابرجاست. ما نه درخواست یارانه داریم، نه کمک‌های خاص؛ تنها خواهان آن هستیم که دولت زغال تولید داخل را به نرخ واقعی خریداری کند. دبیر انجمن زغال‌سنگ ایران در ادامه این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: مشخصا استخراج زغال‌سنگ از معادن همیشه با خطر انفجار گاز متان همراه است، همچنین بنابر اطلاعات موجود گفته می‌شود برخی از گازها که پشت توده‌ها محبوس شده‌اند، بر اثر حفاری یا شکاف ممکن است وارد محیط کاری شده و منجر به انفجار شوند. از سوی دیگر، باتوجه به انفجارها و ریزش معادنی که در سال‌های گذشته اتفاق افتاده و آمار مرگ‌ومیر ناشی از آن؛ ریسک کار در معادن بالا است. با کمی کمرنگ کردن حوزه‌های اقتصادی درباره این اتفاقات باید دید این انفجارها و مرگ‌ومیرهای ناشی از آن می‌تواند چه پیامدهای انسانی داشته باشد. از نظر من باتوجه به آمار مرگ و میر ناشی از این سوانح و شرایط موجود در معادن کشور (از نظر روش، تکنولوژی‌های نوین، دستورالعمل، نظارت و...) ادامه فعالیت معادن زیر نظر شرکت‌های خصوصی غیرقابل‌پذیرش است.
ایمنی حمل‌ونقل در معادن
یکی از موضوعات مهم و اصلی حوزه معدن ایمنی و حمل‌ونقل است، به‌همین‌دلیل برای آن دستورالعمل جداگانه‌ای وجود دارد. رعایت ایمنی در حمل‌ونقل بخش معدن مسئله بسیار مهمی است که باید به آن توجه کرد. ایمنی موضوعی کلیدی است که در بحث حمل‌ونقل معدن بر آن تاکید می‌شود، چراکه این موضوع به‌طورمستقیم در تناژ تولید و پیشرفت کار تاثیرگذار است. براساس آیین‌نامه ایمنی معادن و حمل‌ونقل، برای دستگاه‌های مختلف معدنی قوانین متفاوت و خاصی وجود دارد که شرکت‌ها موظف به رعایت آن هستند.
واضح است که قوانین ایمنی برای تراکم ماشین‌آلات معدنی با قوانین ایمنی داخل شهری بسیار متفاوت است؛ به‌طورمثال سرعت مجازی که برای ماشین‌آلات در بخش معادن تعریف می‌شود حداکثر 30 کیلومتر است و این عدد بسته به نوع دستگاه و عرض مسیر تغییر می‌کند. درباره اهمیت طراحی معدن و نگاهی که در داخل معدن به موضوع حمل‌ونقل وجود دارد، باید گفت؛ رعایت استاندارد در عرض جاده‌های معدن یکی از موارد کلیدی برای افزایش ایمنی و کاهش حوادث ناگوار جاده‌ای است. هرچه فاصله معدن تا محل فرآوری کمتر باشد و حمل‌ونقل به‌صورت ریلی بیشتر انجام شود، حوادث هم کمتر و سرعت و تناژ تولید افزایش می‌یابد.
سخن پایانی
سیستم‌های هوشمندی که روی ماشین‌آلات معدنی نصب می‌شوند، یکی از عوامل تاثیرگذار در رشد ایمنی بخش معدن به‌شمار می‌روند. ماشین‌های معدنی به‌ویژه ماشین‌های بزرگ و دامپتراک با کامیون‌های جاده‌ای تفاوت گسترده‌ای دارند،زیرا سیستم‌های هوشمندی آنها را کنترل می‌کند.
