استخراج در گروی تعامل
در بسیاری از نقاط کشور، معادن بی‌شماری وجود دارند که به‌واسطه قرار گرفتن در محلی خاص، سبب تشکیل معارضان محلی شده‌اند. معارضان محلی، افرادی هستند که به معدنکاری در نزدیکی محل زندگی‌شان اعتراض دارند و مانع از فعالیت‌های معدنی می‌شوند. عمده اعتراض معارضان محلی، آسیب‌هایی است که معدن به محیط‌زیست اطراف زندگی‌شان می‌زند. عده‌ای از کارشناسان بر این باور هستند که معارضان محلی، بزرگ‌ترین معضل معدنکاران هستند و عده‌ای دیگر از کارشناسان این موضوع را حق معارضان محلی می‌دانند. صمت در این گزارش به بررسی چالش‌های معدنکاران و همچنین نقش معارضان محلی در فعالیت‌های معدنی پرداخته است.
وزارت صمت به فکر توسعه صادرات باشد
چالش‌های روزافزون معدن در ۹ ماه گذشته، از ملزم کردن صادرکنندگان به استفاده از سامانه ارز نیمایی، عوارض صادرات، تصمیمات خلق‌الساعه و بخشنامه‌های ناگهانی گرفته تا محدودیت واردات ماشین‌آلات، کمبود انرژی و... به بی‌ثباتی در فضای معدن و صنایع‌معدنی منجر شده است. در روزهای نخست روی کار آمدن دولت چهاردهم، فعالان حوزه معدن از وزارت صمت دولت جدید تقاضا دارند تا ثبات را در این بخش مهم از اقتصاد برقرار کند. معدن در آینده می‌تواند جایگزین نفت باشد و ارزآوری زیادی از طریق صادرات برای کشور داشته باشد.
رفع چالش‌ها و موانع پیش‌روی این بخش بدون شک باید از اولویت‌های دولت چهاردهم باشد. اگر سیاست وزارتخانه در راستای توسعه صادرات باشد، باعث خواهد شد تمامی بخش‌های صنعت و معدن رشد کنند. بخش معدن و صنایع‌معدنی نیز در شرایطی رشد خواهد کرد که بیش از گذشته به صادرات توجه شود. به‌عبارت دقیق‌تر، وزیر و وزارتخانه باید محدودیت‌های صادراتی را بردارند و برای هر کالایی که مازاد مصرف داخل است، طی زمان سه‌ماهه، اجازه صادرات بدون عوارض بدهند.
معادن، محور اصلی توسعه اقتصادی
شهاب‌الدین عظیمی، کارشناس اقتصاد بین‌الملل در ارتباط با وضعیت صادرات محصولات معدنی و اهمیت اقتصاد معادن به صمت گفت: بحث معادن را می‌توان یک موضوع بسیار مهم در اقتصاد دانست. معادن جزئی از منابع محسوب می‌شوند و همواره یکی از پایه‌های اقتصاد کشور هستند. در تعاریف اقتصاد، استفاده بهینه از منابع محدود مطرح می‌شود و یکی از منابع محدود در کشور، معادن هستند. اگر بتوانیم در بحث شناسایی معادن جدید، امکانات خود را بیشتر کرده و منابع را در سطح وسیع شناسایی کنیم، می‌توانیم داشته‌های خود را به واقعیت تبدیل کنیم. تبدیل داشته به واقعیت، نیازمند تلاش‌های گسترده است که در طول این سال‌ها اتفاق چندانی رخ نداده است و باتوجه به آمارها، با واقعیت فاصله زیادی داریم.
وی افزود: استفاده بهینه از داشته‌ها، می‌تواند تا میزان بسیار زیادی، تاثیر خود را بر بهبود عملکرد معادن و همچنین یافتن معادن جدید قرار دهد. ما در بحث منابع، ۲ موضوع کلی را مطرح خواهیم کرد. اول آنکه باید به فکر جایگزینی منابع باشیم و براساس پیشرفت تکنولوژی و گذشت زمان، این امکان وجود دارد تا ارزش منابع فعلی در آینده از دست برود. باتوجه به دگرگونی‌هایی که با گذشت زمان رخ می‌دهد، ممکن است یک منبع، ظرف مدت چند سال، کارآیی خود را از دست بدهد و باید منبع جدیدی را جایگزین آن کرد.
وی گفت: بازیافت منابع در حوزه معادن را می‌توان یکی از مهم‌ترین نکاتی دانست که در پیشبرد اهداف اقتصادی معادن نقش مهمی را ایفا می‌کند. ما باید بتوانیم با استفاده از ظرفیت معادن، پرتی‌ها و مانده استفاده‌شده معادن، بازیافت را شکل دهیم و مواد بازیافت‌شده را دوباره به چرخه تولید برسانیم. برای مثال از روغن‌های سوخته کارخانه‌ها می‌توان مجددا استفاده کرد که همین بحث در معادن هم قابل‌اجرا خواهد بود.
صادرات مواد معدنی موفق نیست
عظیمی ادامه داد: بحث بازیافت و جایگزینی، نتیجه بسیار مهمی در اقتصاد کشور دارد و هر میزان بتوانیم در چنین امری موفق ظاهر شویم، در عرضه موفق خواهیم بود و هر میزان در عرضه موفق باشیم، پاسخگویی به تقاضا بالاتر خواهد بود و در نتیجه می‌توانیم نرخ محصولات را کاهش داده و رفاه اجتماعی را برای کشور فراهم کنیم. معدنکاری منابع مالی جدیدی برای دولت‌ها ایجاد می‌کند که این منابع می‌توانند برای تامین هزینه‌های عامه و بهبود خدمات اجتماعی مورداستفاده قرار گیرند. همچنین قسمتی از این درآمد می‌تواند برای توسعه پروژه‌های زیرساختی در مناطق محروم به‌کار گرفته شود. در برخی کشورها مانند ایران که دولت‌های آنها بر صنعتی خاص تکیه کرده‌اند، معدن و صنایع‌معدنی می‌تواند جایگزین مناسبی برای آنها باشد تا منبعی سرشار از ثروت برای کشورها در اختیار داشته باشند. اگر سیاست‌های مناسبی تعیین نشوند، معدنکاری ممکن است به نابرابری اقتصادی در منطقه معدنی منجر شود.
وی در پاسخ به این سوال که آیا در بحث صادرات مواد معدنی، موفق ظاهر شده‌ایم یا خیر، اظهار کرد: ما در بحث صادرات مواد معدنی، نتوانسته‌ایم آن‌طور که باید، موفق عمل کنیم و چنین موضوعی به برنامه‌ریزی و عزم جدی نیاز دارد. برنامه خوب و کامل در بحث معادن و اقتصاد کشور وجود دارد، اما آنکه تا چه میزان بتوان این برنامه‌ها را عملی کرد، جای سوال دارد. سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها در هر دولتی، تاثیر بسیار بالایی بر بخش معادن کشور دارد و یک تصمیم می‌تواند وضعیت کلی معادن را دگرگون کند. برای مثال، معادن برای یک دولت دغدغه نیستند و تنها برای گذران وقت و مسائل دیگری درباره معادن تصمیم‌گیری می‌کند، اما دولت دیگر برای معادن برنامه‌هایی دارد که سبب خواهد شد، جان تازه‌ای در رگ‌های معادن تزریق شود.
معادن نیمه‌فعال را دریابید
این کارشناس اقتصادی در ادامه مطرح کرد: در کشور ما معادن بسیاری وجود دارند که به حالت نیمه‌فعال و غیرفعال درآمده‌اند. به‌طبع اگر سیاست‌گذارهای کشور، به اهمیت استفاده از معادن پی ببرند که اشتغال و ارزآوری بخشی از آن است، قطعا عزم جدی را در حوزه معادن خواهیم داشت. لازم به ذکر است که هر میزان بتوانیم از بخش خصوصی در معادن استفاده کنیم، قطعا موفق‌تر خواهیم بود. در بخش اکتشاف و استخراج معادن، بخش خصوصی کارآمدتر از دیگر بخش‌ها ظاهر شده است؛ از این‌رو پیشنهاد می‌شود برای توسعه زنجیره معدنی کشور به بخش خصوصی اهمیت بیشتری داده شود.
نقش دولت در رفع چالش‌های حوزه معدن
باتوجه به تمام این موضوعات، معدن چالش‌های بسیاری دارد که باید برای برطرف کردن تمام این چالش‌ها، راهکارهایی وجود داشته باشد که دولت در این میان نقش بسیار مهمی دارد. بخشی دیگر از چالش‌های حوزه معدن و راهکارهای برون‌رفت از این چالش‌ها را در گفت‌وگوی با مهدی سیجانی، مدیرکل صنعت و معدن استان تهران می‌خوانید.
مهدی سیجانی، مدیرکل صنعت و معدن استان تهران در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: همان‌طور که در جریان هستید، استان تهران را نمی‌توان یک استان معدنی دانست. باوجود این، تهران دارای ۳۰۰ معدن است که بیشتر آنها معادن ساختمانی مانند شن، ماسه و مصالح ساختمانی هستند. معدن زیربنای توسعه است و می‌تواند زنجیره تولید را شکل دهد. ما باید بتوانیم در این نعمت خدادادی، سرمایه‌گذاری‌های بسیاری داشته باشیم تا در حوزه‌های پایین‌دست، ارزش‌افزوده قابل‌توجهی را ایجاد کنیم و باید یک نگاه ویژه و حمایتی خاصی را به معدن داشته باشیم تا بتوانیم آن را جایگزین نفت کنیم.
وی افزود: در کشور ما، معدنکاران با مشکلات بسیاری مواجهند که یکی از آنها، ماشین‌آلات معدنی است. ماشین‌آلات معدنی به‌علت فرسودگی، نیازمند بازسازی و تعمیر هستند و افزایش هزینه‌ها مانع از این اقدام شده است و تحریم‌ها نیز اجازه ورود قطعات جدید به کشور را نمی‌دهند. یکی دیگر از مهم‌ترین مشکلات معادن را می‌توان نقدینگی دانست. به‌علت آنکه بانک‌ها سیاست انقباضی دارند، شرایط دریافت برخی تسهیلات برای معادن کشور، تبدیل به امری دشوار شده است. معدنکاران کشور نیازمند ماشین‌آلات و تکنولوژی روز هستند و دولت باید به چنین موضوعی توجه ویژه داشته باشد و نقدینگی را تامین کند. معادن کشور برای ورود ماشین‌آلات تخصصی، نیازمند ارز هستند که دولت باید شرایط تامین ارز برای واردات را مهیا کند و بتواند تحریم را برای چنین اقدامی کنار بزند.
وجود معارضان محلی، معضل معدنکاران
وی درباره وجود معارضان محلی به‌عنوان یکی از معضلات معدنکاری گفت: قسمتی از معادن در بخشی از مناطق دارای ملاحظات محلی قرار گرفته که معارضان محلی را شکل داده است. در واقع فرمانداران و بخشداران باید اقداماتی را انجام دهند که تعامل میان مردم و معدنکاران شکل گیرد و مشکلی در کار معدن ایجاد نشود و با تعامل میان مردم و معدنکاران، کارهای معدن پیش برود. وجود معارضان محلی یکی از بزرگ‌ترین معضلات معدنکاران هستند. نابرابری اقتصادی و آسیب به محیط‌زیست، مهم‌ترین دغدغه معارضان محلی است و نگرانی آنها بابت از بین رفتن مراتع و شرایط زیست‌محیطی آن محل است. از طرف دیگر افراد محلی، معدنکاران را به‌عنوان افرادی می‌بینند که ثروتی عظیم به‌دست می‌آورند و تنها فقر و تخریب محیط‌زیست را برای افراد محلی بر‌جای می‌گذارند؛ رفع این دیدگاه تنها با فرهنگ‌سازی و تعامل ممکن خواهد بود.
وی افزود: معادن معمولا در اطراف روستاها هستند و وجود سرمایه‌گذار از اطراف روستا، مشکلاتی را به‌وجود می‌آورد که تعارض منافع، یکی از آنها است. معدنکاران باید فعالیت‌های اجتماعی خود را افزایش دهند و اهالی روستا باید بدانند که سودی را از برداشت معادن خواهند برد. بسیاری از مواقع، معارضان محلی مانع کار معدنکاران می‌شوند و مشکلات بزرگی را به‌وجود می‌آورند. مدیران محلی می‌توانند با برقراری تعامل مشکلات را برطرف و تعامل ایجاد کنند، همچنین می‌توانند منافع اجتماعی را برای مردم محلی در نظر بگیرند که تعارضات محلی برطرف شود.
احیای معادن راکد در اولویت باشد
مدیرکل صنعت و معدن استان تهران ادامه داد: یکی دیگر از مهم‌ترین موضوعات در حوزه معدن، بهره‌وری معادن است. باید بتوانیم در بحث فرآوری، استخراج و همچنین مشکلات موجود، هزینه‌های تولید را کاهش دهیم و بتوانیم در بحث بین‌الملل وارد بازار رقابت‌پذیری شویم. نکته دیگری که در حوزه معدن وجود دارد، معادن تعطیل و راکد هستند. یکی از مهم‌ترین برنامه‌های ما در حوزه صنعت و معادن، احیای معادن راکد هستند. بخشی از این معادن باید وارد مزایده شوند تا تکلیف مشخص شود. بسیاری از این معادن نیز، با مشکلاتی مانند مالیات، مشکلات بانکی و معارضان محلی، گریبانگیر هستند که باید با همت دولت به چرخه فعالیت برگردند.
سیجانی در ارتباط با صادرات مواد معدنی خاطرنشان کرد: مهم‌ترین موضوع در بحث صادرات، نقدینگی و مشوق‌های صادراتی است. صادرات مواد معدنی امر اشتباهی است و ابتدا باید ماده معدنی فرآوری، سپس ارزش‌افزوده ایجاد شود و در انتها برای صادرات اقدام کنیم. ماده معدنی باید به یک محصول نیمه‌ساخته و نهایی تبدیل شود و سپس تمرکز بر صادرات قرار گیرد، بنابراین، هر میزان بتوانیم زنجیره معدن را کامل کنیم و به سرمایه‌گذار و معدنکار تسهیلات دهیم، می‌توانیم ارزش‌افزوده بیشتری را داشته باشیم و باید اشاره کرد که صادرات ماده معدنی خام هنر نیست و نباید حمایت شود.
سخن پایانی
پروژه‌های معدنی به‌دلیل نگرانی درباره خطرات زیست‌محیطی اغلب با مخالفت جوامع محلی مواجه می‌شوند که در نزدیکی و اطراف سایت‌های معدنی زندگی می‌کنند. شرکت‌های معدنی به‌منظور کاهش این نگرانی‌ها باید با جوامع محلی در ارتباط باشند تا اعتماد ایجاد کرده و اطمینان حاصل کنند که پروژه‌های معدنی به شیوه‌ای مسئولانه و پایدار ساخته و اجرا می‌شوند. با هدف کاهش این نگرانی‌ها بجاست که شرکت‌های معدنی، مشارکت جوامع محلی را در فرآیندهای مرتبط جلب کنند. این مشارکت شرکت‌های معدنی را قادر می‌سازد تا نگرانی‌ها و انتظارات جوامع را درک کرده، اثرات بالقوه پروژه‌های معدنی را شناسایی کنند و استراتژی‌هایی را برای رسیدگی به آنها توسعه دهند.
