بسیاری تاکید دارند که قوانین ما درباره آلودگی هوا بازدارندگی لازم را ندارد و درعین‌حال هر یک از متهمان ایجاد آلودگی، سهم خود را آن‌قدر ناچیز می‌دانند که منتظر رفع آلودگی از طریق متهم دیگر هستند. بااین‌همه کارشناسان بعد از صنعت «خودروسازی»، صنایع «معدنی» و «فلزی» مانند فولاد، پتروشیمی‌ها، سیمان، مس، روی و... را متهم ردیف اول ایجاد آلودگی هوا می‌دانند. تصمیم‌سازان بر این باورند که عمده این صنایع سازگار با محیط‌زیست نیست و صنایع باید برای رسیدن به استانداردها به تکنولوژی روز مجهز شوند. صمت در این گزارش به سهم معدن و صنایع معدنی در آلودگی‌های زیست‌محیطی پرداخته است.

استفاده از الگوهای جهانی

پیشنهاد فعالان اقتصادی برای کاهش آلودگی‌ها استفاده از دانش روز دنیا و بکارگیری تکنولوژی‌های پیشرفته در بخش صنایع است. با مطالعات انجام گرفته بیش از نیمی از صنایع در بخش کلانشهرهای اروپا جانمایی شده و در مناطق عاری از هرگونه آلایندگی است. بنابراین فعالان معدنی باید در راستای یک برنامه مدون ملی، ملزم به پیاده‌سازی قوانین کامل زیست‌محیطی همراه با فعالیت‌های معدنی شوند. مطالعه اثرات زیست‌محیطی و قوانین ارزیابی چگونگی اثرات آن در کشورهای معدن‌خیز و مقایسه تطبیقی آن با قوانین موجود در ایران که دارای ساختار زمین‌شناسی خاص است، نشان می‌دهد مقررات ارزیابی پیامدهای زیست‌محیطی کشور کلی بوده و تاکنون صرفا به مقوله ارزیابی اشاره داشته است.

این درحالی‌که کشورهای اتحادیه اروپا ازجمله آلمان، فرانسه و کانادا هرچند دارای نظام‌های اداری و سیاسی متفاوتی هستند اما در اصل از قانون زیست‌محیطی جامعی برخوردار بوده‌اند. این دست از کشورها انجام مطالعات ارزیابی پیامدهای زیست‌محیطی را در کنار فعالیت‌های صنعتی برای سرزمین خود از ضروریات می‌دانند.

رئیس خانه معدن ایران توجه به شعاع محل قرارگیری صنایع آلاینده با کلانشهر را یکی از اشکالات اجرای استاندارد زیست‌محیطی دانسته و گفت: وقتی صنعتی به‌عنوان صنعت آلاینده شناسایی می‌شود به‌جای اینکه صنعت یادشده موظف به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی تا حد همجواری با مناطق مسکونی شود، مکلف به خروج از شعاع تعیین‌شده برای شهرها می‌شود.

اصلاح الزامات استاندارد زیست‌محیطی

صمتمحمدرضا بهرامن با بیان این مطلب افزود: در سال‌های گذشته کارخانه‌های آسفالت و سیمان در فهرست صنایع آلاینده قرار داشته و سهم قابل توجهی در آلایندگی محیط‌زیست انسانی در کلان‌شهرها داشتند. وی افزود: این صنایع امروز با اجرای فیلتراسیون به یکی از صنایع بی‌ضرر برای محیط‌زیست انسانی تبدیل‌شده‌اند؛ به‌طوری‌که امروز در کلانشهری مشابه تهران حتی در زمان تعطیلی معادن شن و ماسه و صنایع آلاینده استان، این گروه از صنایع همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند. بنابراین یکی از راه‌های رفع مشکل آلایندگی صنایع آلاینده اجرای طرح فیلتراسیون است. بهرامن ادامه داد: باوجوداینکه سهم معادن و صنایع معدنی در آلودگی هوای استان تهران تقریبا ناچیز است، این موضوع برای دیگر شهرستان‌ها و استان‌های کشور متفاوت و این بخش سهم بالاتری در آلایندگی برخی از استان‌ها دارد. وی در ادامه افزود: از جمله صنایع آلاینده کشور می‌توان به صنایع فلزی همچون صنعت فولاد، مس و سرب و روی اشاره کرد، چراکه این صنایع با استفاده از تکنولوژی‌های قدیمی موجب آلایندگی‌های بالای زیست‌محیطی در محیط‌زیست انسانی شوند. بنابراین یکی از مهم‌ترین اقدامات بروز رسانی و نوسازی تجهیزات و ماشین‌آلات فعال در خطوط تولیدی صنایع بزرگ است.

نقش آلایندگی‌ها به تفکیک صنایع

علاوه بر صنایع معدنی، معادن نیز در مواردی می‌توانند نقش قابل توجهی در افزایش آلایندگی محیط‌زیست انسانی داشته باشند. کارشناسان محیط‌زیست معتقدند حتی معادن متروکه نیز می‌توانند باعث آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی شوند. برای جلوگیری از بروز این آسیب، معادن متروکه باید به مدت ۵ سال مورد پایش مداوم قرار گیرند و تمهیدات لازم برای جلوگیری از ایجاد آلودگی در آنها اعمال شود. به‌هرحال آنچه مسلم است، مدیریت و کنترل آلودگی ناشی از معادن متروکه باید با جدیت و حساسیت بیشتری دنبال شود. هدف نیز جلوگیری از هدایت آلاینده‌های مایع به لایه‌ای غیرقابل نفوذ از زمین است تا به این طریق آب‌های سطحی و زیرزمینی آلوده نشوند.

مدیر ایمنی، بهداشت، محیط‌زیست و انرژی سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران درباره سهم صنایع و معادن در بروز آلودگی‌ّ‌های زیست‌محیطی گفت: هر یک از شهرهای ایران از یک ظرفیت صنعتی و معدنی برخوردار هستند و تقریبا نمی‌توان استانی را عاری از هرگونه ظرفیت معدنی و صنتی تصور کرد. بنابراین واحدهای صنعتی و معدنی فعال در استان‌ها و شهرها نیز می‌توانند سهمی در آلایندگی محیط‌زیست داشته باشند. به‌عنوان‌مثال در تهران ۸۵ درصد آلایندگی‌ها به خودروها مرتبط می‌شود و ۱۵ درصد مابقی آلایندگی‌ها طبق مطالعات جایکا (آژانس بین‌المللی ژاپنی) که در زمینه زیست‌محیطی در شهر تهران انجام داده به دیگر صنایع بازمی‌گردد.

همایون توفیقی ضمن بیان این مطلب افزود: کارشناسان نیز سهم ۱۵ درصدی دیگر صنایع را در آلایندگی‌ها موردبررسی قرار داده‌اند که از این میزان (۱۵ درصد) معادل ۷ درصد مربوط به سهم صنایع بزرگ، ۵ درصد متعلق به صنایع بزرگی همچون «سیمان»، «پتروشیمی‌ها» و «فولاد» و ۲ درصد سهم صنایع متوسط و کوچک است.

تغییر رویه برای تحقق «تولید سبز»

توسعه معدنکاری یکی از امور تاثیرگذار بر محیط‌زیست است. معدنکاری معمولا به تخریب پوشش گیاهی و خاک منجر می‌شود، این امر به خودی خود اثرات مخربی روی زیستگاه‌ها دارد که معدنکار و صاحب امتیاز بهره‌برداری باید در ازای تخریب زیستگاه و پوشش گیاهی به بازسازی طبیعت بپردازد. برای جلوگیری از توسعه این آسیب بهره‌برداران معدنی ملزم به جبران صدمات وارده بر محیط‌زیست در قالب فعالیت‌های اجتماعی شده و بخشی از درآمد صرف تغییر رویه برای تحقق «تولید سبز» می‌شود. علاوه بر معدنکاری، صنایع معدنی نیز بر محیط‌زیست آثار منفی دارند. صنایع پس از شبکه حمل‌ونقل، دومین منبع انتشار آلاینده‌های زیست محیطی هستند؛ بنابراین توجه به حفاظت از محیط زیست، صرف نظر از الزامات قانونی، زیربنای ادامه فعالیت اقتصادی و توسعه پایدار به شمار می‌آید. آلودگی ناشی از گازهای گلخانه‌ای (اکسیدهای کربن، اکسیدهای گوگرد، اکسیدهای نیتروژن)، هدر رفتن آب و آلودگی با فلزات سنگین اصلی‌ترین موارد آن هستند.

تولید گازهای گلخانه‌ای و انتشار کربن، تاثیر بسیاری بر گرمایش کره زمین دارد، فولادسازی یکی از صنایعی است که میزان زیادی از این گازها را تولید می‌کند. سوختن زغال سنگ، بیشترین سهم را در آلودگی هوا دارد. دوده، مونواکسید کربن، (ابرهای) آمونیوم و نفتالین از اصلی‌ترین آلودگی‌های ناشی از سوخت زغال سنگ هستند. زباله‌های صنعت فولاد نیز تاثیر زیادی روی تخریب محیط‌زیست دارند. همچنین سنگ آهک و دیگر ناخالصی‌های آهن که روی آهن مذاب معلق می‌شوند بیشترین سهم را از زباله‌های تولید فولاد دارند. برای جلوگیری از آلایندگی، دی اکسید گوگرد و سولفید هیدروژن به وسیله فیلترهای هوا کنترل می‌شوند و پسماندهای آهکی هم جمع‌آوری شده و به صنعت ساختمان تزریق می‌شوند. البته انجام این امور چیزی از میزان آلودگی کم نمی‌کند اما از پخش زباله جامد در طبیعت جلوگیری می‌کند. برای کنترل این آلاینده‌ها نیز صنایع معدنی مکلف به ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح‌های صنعتی در مراحل مختلف از برنامه‌ریزی تا بهره‌برداری هستند.

سخن پایانی

سهم هر صنعت در بخش معدن در ایجاد آلایندگی در محیط‌زیست انسانی متفاوت است. پژوهشگران بر این باورند که در بررسی صنایع معدنی با نگاه زیست انسانی باید این صنایع را به‌صورت صنایع فلزی، معادن و صنایع معدنی سبک مثل صنایع مصالح ساختمان، سنگ‌بری‌ها و صنایع کاشی و سرامیک و... از هم تفکیک کرد تا بتوان برآورد صحیحی از موضوع آلودگی در فعالیت معادن و صنایع معدنی ارائه داد. فعالان بخش خصوصی یکی از دلایل افزایش سهم صنایع در میزان آلایندگی‌ها را استفاده صنایع از تکنولوژی‌های فرسوده می‌دانند. درنهایت اینکه به گفته پژوهشگران، موضوعاتی همچون «تغییر آب‌وهوا»، «وارونگی‌ها» و تعهدات دولت‌ها می‌توانند نقش بسزایی در کاهش آلایندگی‌ها داشته باشند.