درحال‌حاضر محدودیت و گرانی سوخت‌های فسیلی، بحران‌های زیست‌محیطی و آلودگی ناشی از آنها، جست‌وجوی منابع انرژی تجدیدپذیر را به موضوعی پراهمیت تبدیل کرده است. یک از بخش‌هایی که در کشورمان باید در این زمینه به‌طور خاص مورد توجه باشد روستاها و مناطق دور افتاده است. به‌واسطه وسعت و پراکندگی جغرافیایی آبادی‌ها و مکان‌های مسکونی و طرح‌های رشد و توسعه اقتصادی این مناطق، نیاز روزافزون به انرژی در کشورمان یک موضوع جدی است که باید همواره موردتوجه دولت‌ها باشد. ارتقای کیفیت زندگی و رونق کار و اشتغال در روستاها به‌طور فزاینده‌ای تحت‌تاثیر تامین انرژی پایه و ارزان موردنیاز در مزارع، صنایع روستایی و تبدیلی است به‌طوری‌که توسعه مناطق روستایی می‌تواند عمیقا تحت‌تاثیر بحران‌های انرژی و نرخ آن قرار گیرد. در این گزارش نگاهی داریم به توسعه روستایی و تلاش برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در روستاها. انرژی موردنیاز جمعیت روستایی عمدتا شامل انرژی حرارتی برای پخت‌وپز، تامین آبگرم، گرمایش و انرژی برای فعالیت‌های تولیدی معیشتی مانند خشک‌کردن محصولات، پمپاژ آب، صنایع‌دستی، ماشین‌های کشاورزی، روشنایی عمومی، صنایع تبدیلی و مانند آن است. با توجه به اینکه توسعه روستایی نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنعت، کشاورزی و خدمات روستایی است تامین انرژی ارزان و پایدار بخش‌های یادشده نیازی ضروری است.

نیاز روزافزون بشر به انرژی

انرژی‌های تجدیدپذیر بیشتر انرژی را در ۴ زمینه مهم تامین می‌کنند؛ تولید برق، گرمایش و سرمایش هوا و آب، ترابری و خدمات انرژی روستایی. انرژی تجدیدپذیر انرژی سودمندی است که از منابع تجدیدپذیر به‌دست می‌آید و به‌طور طبیعی دوباره جایگزین می‌شود. از جمله این منابع می‌توان به نور خورشید، باد، باران، جزر و مد، امواج آب، زمین گرمایی اشاره کرد. این اصطلاح معمولا زیست‌توده را نیز در برمی‌گیرد. این‌گونه از منبع انرژی در برابر سوخت فسیلی قرار می‌گیرند که بسیار سریع‌تر از آن که تجدید شوند، مصرف می‌شوند.براساس گزارش سال ۲۰۱۷ شبکه سیاست انرژی‌های تجدیدپذیر برای قرن ۲۱، انرژی‌های تجدید پذیر در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ به ترتیب ۱۹.۳ درصد در مصرف انرژی جهانی مردم و ۲۴.۵ درصد در تولید برق نقش داشته‌اند. سرمایه‌گذاری جهانی در فناوری‌های تجدیدپذیر در سال ۲۰۱۵ بیش از ۲۸۶ میلیارد دلار و در سال ۲۰۱۳ افزون بر ۲۷۹ میلیارد دلار بوده است.در سال ۲۰۱۹ بیش از دوسوم ظرفیت نصب‌شده در جهان از گونه تجدیدپذیر بود. در سال ۲۰۲۰ در سراسر جهان حدود ۱۲ میلیون نفر در حوزه آن انرژی‌های تجدیدپذیر مشغول به کار بودند که ۴ میلیون نفر آن در بخش خورشیدی فعالیت دارند.

مقایسه شرایط ایران با سایر کشورها

در کشورمان ایران، انرژی تجدیدپذیر بخشی از تامین‌کننده انرژی است و علاقه زیادی به منابع انرژی تجدیدپذیر نشان داده شده، زیرا ایران از توپوگرافی سودمندی برای انرژی‌های تجدیدپذیر برخوردار است.

ایران در تلاش است از نظر تجاری انرژی‌های تجدیدپذیر را قابل دوام کند و وزارت نیرو نیز موظف است انرژی‌های تجدیدپذیر را به نرخ بازار جهانی خریداری کند. ایران درحال‌حاضر ۲ درصد انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر تامین می‌کند. طبق بررسی‌های انجام‌شده، امکان تامین ۱۴۰ هزار مگاوات برق از تجدیدپذیرها وجود دارد و در این بین، دولت سیزدهم برنامه احداث ۱۰ هزار مگاوات را در دستور کار دارد. اما این آمار در سطح جهان چگونه است؟ پاسخ این است که دست‌کم ۳۰ کشور در جهان وجود دارد که در سطح ملی حداقل ۲۰ درصد از انرژی خود را از تجدیدپذیرها تامین می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود بازارهای ملی انرژی تجدیدپذیر در دهه آینده به‌شدت رشد کند. اکنون ۳ کشور ایسلند، نروژ، پاراگوئه همه برق موردنیاز خود را از انرژی تجدیدپذیر تامین می‌کنند.

۴۷ کشور در سراسر جهان بیش از ۵۰ درصد از برق موردنیاز خود را از منابع تجدیدپذیر تامین می‌کنند. استقرار سریع انرژی‌های تجدیدپذیر و فنآوری‌های بهره‌وری انرژی منجر به امنیت چشمگیر انرژی، کاهش تغییرات آب‌وهوایی و منافع اقتصادی شده است. در نظرسنجی‌های بین‌المللی افکار عمومی، پشتیبانی شدیدی برای ارتقای منابع تجدیدپذیری مانند انرژی خورشیدی و بادی وجود دارد. ازآنجاکه بیشتر سامانه‌های انرژی تجدیدپذیر برای تولید برق استفاده می‌شوند بکارگیری انرژی‌های تجدیدپذیر معمولا با الکتریکی کردن بیشتر سامانه‌ها و تجهیزات همراه است، چون این کار چندین مزیت دارد: برق را به‌راحتی می‌توان به گرما تبدیل کرد و با بهره‌وری بالا به انرژی مکانیکی تبدیل کرد و در نقطه مصرف کاملا تمیز است.

تغییرات آب‌وهوا و نگرانی‌های مربوط به گرم شدن کره زمین، همراه با ادامه کاهش برخی از تجهیزات انرژی‌های تجدید پذیر مانند توربین‌های بادی و صفحات خورشیدی موجب افزایش بکارگیری انرژی‌های تجدیدپذیر می‌شود.درباره انرژی‌های بادی باید گفت که در سطح جهان عقیده بر این است که ظرفیت فنی طولانی‌مدت انرژی باد با فرض برطرف شدن همه موانع عملی موردنیاز ۵ برابر کل تولید انرژی فعلی جهانی یا ۴۰ برابر تقاضای برق فعلی است. این امر مستلزم نصب توربین‌های بادی در مناطق مستعد دریایی است. تا سال ۲۰۱۹ ظرفیت برق بادی نصب‌شده در جهان برابر با ۶۲۳ مگاوات بوده است.

انرژی آبی: از گذشته برقابی با ساخت مخازن و سدهای بزرگ برقابی تامین می‌شد و هنوز هم در کشورهای در حال توسعه محبوب است.تا پایان سال ۲۰۱۹ ظرفیت برقابی در سراسر جهان ۱۱۹۰ گیگاوات بود. ازآنجاکه چگالی آب حدود ۸۰۰ برابر هواست، حتی جریان کمی آب یا یک موج متوسط دریایی می‌تواند مقدار چشمگیری انرژی تولید کند. برقابی در ۱۵۰ کشور تولید می‌شود.

۵۰ کشور برتر عمده انرژی خود را از طریق برقابی تامین می‌کنند. چین بزرگ‌ترین تولیدکننده برقابی جهان است با ۷۲۱ تراوات ساعت تولید برق. در سال ۲۰۱۹ براساس گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر، سهم کل تجدیدپذیرها در سبد انرژی از جمله برق باید ۶ برابر سریع‌تر رشد کند تا بتواند در قرن حاضر افزایش دمای متوسط جهانی را خیلی کمتر از ۲ درجه سانتیگراد حفظ کند.پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۴۰ تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر با تولید برق از زغال‌سنگ و گاز طبیعی برابر شود. چندین کشور از جمله دانمارک، آلمان، استرالیا و برخی ایالت‌های امریکا به ادغام بالایی از تجدیدپذیرهای متغیر دست‌یافته‌اند.ایران نیز در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر برای دستیابی به ظرفیت بالا با چالش‌هایی مانند منابع مالی، مقررات، تملک زمین، تجربه و دانش مواجه است که امیدواریم با رفع موانع یا به حداقل رساندن آنها، شاهد تحقق حداکثری استفاده از این انرژی‌ها در کشورمان به‌ویژه در مناطق محروم و روستایی باشیم.

ابعاد گوناگون استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در روستاها

به نظر یکی از راهکارهایی که می‌تواند محرومیت را از مناطق روستایی زدوده و رفاه اجتماعی در این مناطق افزایش دهد، تامین انرژی است. در نتیجه با توجه به طرفیتی که در کشور در این بخش شناسایی شده و عمده تابش خورشید در بیشتر مناطق کشور، استان‌های محروم و خشکسال ایران مانند سیستان و بلوچستان، کرمان، هرمزگان و خراسان جنوبی می‌توان به راحتی از این نوع از انرژی برای رفع نیاز این مناطق بهره‌گرفت. بیشتر مناطق روستایی و محروم ما در کشور دارای اولویت برای توسعه انرژی خورشیدی به‌عنوان یک انرژی تجدیدپذیر و پاک در کشور هستند. همچنین مطالعات انجام‌شده نشان داده توسعه استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر خورشیدی در این مناطق، یک راه‌حل مناسب برای دسترسی مردمان آن مناطق به برق و کاهش شکاف طبقاتی بین مناطق روستایی و شهری است که تاثیرهای اجتماعی و اقتصادی و زیست‌محیطی بسیاری را به همراه دارد.از جمله اثرهای توسعه انرژی خورشیدی در این مناطق در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی می‌توان به بهبود دسترسی به امکانات ارتباطی، کاهش فقر، بهبود سلامتی ساکنان مناطق، افزایش رفاه انسانی، افزایش اشتغال و امنیت انرژی، برابری‌های جنسیتی، دسترسی به آب آشامیدنی سالم، توسعه دسترسی به شبکه برق سراسری و کاهش مهاجرت اشاره کرد.در بعد اقتصادی، کاهش هزینه‌های تولید برق، افزایش رشد اقتصادی و رونق بازار، کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری توسعه این منبع انرژی تجدیدپذیر و افزایش جذب سرمایه‌گذاران خارجی در بخش روستایی تحقق خواهد یافت.

در بخش زیست‌محیطی از جمله تاثیرات این طرح در روستاها، کاهش اثرات تغییر اقلیم، کاهش تغییر در کاربری زمین، کاهش تغییر در دمای منطقه، کاهش تخریب پوشش گیاهی منطقه، اثرهای زیبایی‌شناسی نقش توسعه نیروگاه‌های خورشیدی در مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته از بعد پدافند غیرعامل نیز بسیار حائز اهمیت است، زیرا از یک‌سو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر، پیامدهای بحران را کاهش می‌دهد و امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با کمترین هزینه فراهم می‌کند.

سخن پایانی

با توجه به آنچه گفته شد، انرژی‌های تجدیدپذیر، نقش باثباتی در تسریع توسعه و پویایی اجتماعی و اقتصادی و بهبود وضعیت کالبدی مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته و روستایی خواهد داشت. در این میان، فراوانی انرژی خورشیدی در ایران مزیت نسبی در این مناطق بوده و محرکی برای توسعه این نواحی محسوب می‌شود. البته توسعه بکارگیری انرژی خورشیدی در این مناطق، نیازمند ابزارهای مالی، ابزارهای قانونی، توسعه تکنولوژی، بالابردن آگاهی، توانمندسازی، ظرفیت‌سازی و آموزش است. همچنین توانمندسازی ساکنان، یک ابزار کارآمد در راستای دستیابی و پذیرش فناوری خورشیدی در این مناطق است. در نهایت اینکه با اجرای برنامه‌های درست و دقیق در این بخش می‌توان با تامین انرژی در روستاها رفاه روستاهای کشور را افزایش داد.