توضیح ساده:

فرض کنید یک قرارداد بین ایران و چند کشور قدرتمند بسته شده است (برجام)، که در آن ایران متعهد است فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را محدود کند، و در عوض آن کشورها تحریم‌هایشان را علیه ایران بردارند.

حال، مکانیسم ماشه مثل یه دکمه اضطراری عمل می کند  که آن کشورها در قرارداد ذکر کرده اند.

اگر احساس کنند ایران به تعهداتش عمل نکرده است، می‌توانند آن دکمه را فشار دهند. وقتی این دکمه زده شود، همه ی تحریم‌های سازمان ملل که قبلاً برداشته شده بودند، به‌طور خودکار برمیگردند—بدون نیاز به رأی‌گیری جدید.

تاثیر مکانیسم ماشه بر زندگی مردم ایران

با فعال شدن مکانیسم ماشه:

• بانک‌ها و شرکت‌های خارجی دیگر با ایران کار نخواهند کرد چون می‌ترسند که جریمه شوند.
• صادرات نفت ایران به‌شدت کم خواهد شد زیرا خریدارها نمی‌خواهند با تحریم‌های سازمان ملل درگیر شوند.
• واردات دارو، کالاهای اساسی، قطعات صنعتی سخت‌تر و گران‌تر خواهد شد.
• دلار گران‌تر خواهد شد زیرا ارز خارجی کمتر وارد کشور می‌شود.
• تورم بالا می‌رود و قدرت خرید مردم پایین می آید.
• بیکاری در کشور بیشتر می‌شود زیرا خیلی از کسب‌وکارها تعطیل یا محدود می‌شوند.

به زبان ساده، مکانیسم ماشه یعنی فشار اقتصادی و سیاسی شدیدتر، که مستقیم روی زندگی روزمره مردم ایران اثرگذار است.

در شرایط فعلی ایران

با توجه به اینکه اقتصاد ایران همین حالا نیز تحت فشار تحریم‌های آمریکا و مشکلات داخلی قرار دارد، فعال شدن مکانیسم ماشه مثل این است که وزنه سنگین تر بر دوش اقتصاد کشور قرار داده شود یعنی:

• اگر تا حالا روزنه‌هایی برای تجارت با چین یا برخی کشورها وجود داشت، آن‌ها هم ممکن است بسته شوند.
• سرمایه‌گذارهای داخلی و خارجی بیشتر عقب‌نشینی خواهند کرد.
• اعتماد عمومی به آینده اقتصادی کمتر خواهد شد و مردم بیشتر به سمت خرید طلا، دلار یا مهاجرت می روند.

ریشه و واژه‌شناسی

عبارت «مکانیسم ماشه» یک اصطلاح غیررسمی است که رسانه‌ها و محافل سیاسی برای ساده‌کردن یک فرآیند پیچیده حقوقی به کار برده‌اند. در متن رسمی برجام یا قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، این عبارت وجود ندارد. مفهوم این اصطلاح برگرفته از سرعت و فوریت واکنشی است که پس از یک اقدام (مانند کشیدن ماشه‌ی تفنگ) رخ می‌دهد.

ساختار حقوقی، تاریخچه و تصویب

برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA یا برجام) در سال ۲۰۱۵ میان ایران و گروه ۱+۵ منعقد و با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تأیید شد؛ قطعنامه‌ای که ساختار حقوقی اجرای برجام را در سطح بین‌الملل تثبیت می‌کرد.

در این قطعنامه پیش‌بینی شده که اگر کشوری ادعا کند ایران به تعهداتش پایبند نیست، می‌تواند درخواست فعال‌سازی مکانیسم ماشه را ارائه دهد.

مراحل اجرای مکانیسم ماشه

مراحل ذیل به‌تفصیل توضیح داده شده‌اند:

اعلام عدم پایبندی‌ ایران

یکی از طرف‌های برجام ممکن است ادعای نقض تعهد از سوی ایران را مطرح کند و پرونده را در کمیسیون مشترک برجام مطرح نماید.

بررسی در کمیسیون مشترک (۱۵ روز)

این کمیسیون که نماینده همه اعضای برجام است، ۱۵ روز برای بررسی موضوع زمان دارد و در صورت توافق همه، ممکن است موضوع حل شود.

ارجاع به وزرای خارجه (۱۵ روز دیگر)

در صورت عدم توافق در کمیسیون، موضوع به نشست وزرای خارجه ارجاع می‌شود که آنها نیز ۱۵ روز برای حل اختلاف فرصت دارند.

هیئت مشورتی سه‌نفره (۱۵ روز)

اگر اختلاف همچنان ادامه یابد، هیئتی سه‌نفره با حضور یک نماینده از خواهان، یک از ایران و یک عضو بی‌طرف تشکیل شده و ظرف ۱۵ روز نظر مشورتی ارائه می‌دهد.

ارجاع به شورای امنیت (۳۰ روز)

در صورت ادامه اختلاف، موضوع به شورای امنیت ارجاع می‌شود. این شورا ۳۰ روز برای تصمیم‌گیری درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها فرصت دارد. در واقع رأی‌گیری درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها صورت می‌گیرد، نه درباره بازگشت آن‌ها.

بازگشت خودکار تحریم‌ها

اگر شورای امنیت نتواند قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند، همه تحریم‌های پیشین شورای امنیت به‌طور خودکار بازمی‌گردند — نکته‌ای که توضیح می‌دهد چرا مکانیسم «غیروتوب‌پذیر» است و «بازگشت تحریم‌ها» قابل وتو نیست.

کاربردهای مهم و نمونه‌های اجرایی

در آگوست ۲۰۲۵ (اوت ۲۰۲۵)، سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) در نامه‌ای به شورای امنیت مکانیسم ماشه را فعال کردند؛ تحلیلی که رسانه‌ها آن را نشانه آغاز روند ۳۰ روزه برای بازگشت تحریم‌ها دانستند.

پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، این کشور در سال ۲۰۲۰ سعی کرد با استناد به این مکانیسم تحریم‌ها را بازگرداند؛ اما به دلیل اینکه آمریکا دیگر عضو برجام نبود، این اقدام پذیرفته نشد و موجب مخالفت اروپایی‌ها، روسیه و چین شد.

مواضع ایران در برابر مکانیسم ماشه

ایران همواره تاکید کرده است که استفاده از مکانیسم ماشه، نقض آشکار برجام محسوب می‌شود. مقام‌های رسمی جمهوری اسلامی اعلام کرده‌اند که در صورت بازگشت تحریم‌ها، ایران نیز هیچ تعهدی نسبت به محدودیت‌های برجامی نخواهد داشت. این موضوع بارها توسط وزارت امور خارجه ایران و نمایندگان دائم در سازمان ملل مطرح شده است.

مواضع روسیه و چین

روسیه و چین از مخالفان جدی استفاده از مکانیسم ماشه بوده‌اند. آنها معتقدند که این سازوکار تنها در صورتی قابل اعمال است که کشور شاکی همچنان عضو برجام باشد. به همین دلیل در سال ۲۰۲۰، اقدام آمریکا را غیرقانونی و فاقد اعتبار دانستند. علاوه بر این، روسیه و چین استدلال می‌کنند که مکانیسم ماشه با اصول حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل همخوانی ندارد.

تحلیل حقوقی: جایگاه در قطعنامه ۲۲۳۱

در بندهای ۱۰ تا ۱۵ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، به‌طور مشخص روند حل اختلاف و بازگشت تحریم‌ها توضیح داده شده است. نکته مهم اینجاست که شورای امنیت نیازی به رأی‌گیری برای اعمال دوباره تحریم‌ها ندارد؛ بلکه باید رأی‌گیری کند که آیا تعلیق تحریم‌ها ادامه یابد یا نه. در صورت مخالفت حتی یک عضو دائم، تعلیق پایان می‌یابد و تحریم‌ها بازمی‌گردند.

مقایسه با سازوکارهای مشابه بین‌المللی

در توافقات بین‌المللی دیگر نیز گاهی سازوکارهای مشابهی برای بازگرداندن محدودیت‌ها دیده می‌شود؛ اما مکانیسم ماشه در برجام ویژگی منحصر به فرد دارد: غیرقابل وتو بودن. به عبارت دیگر، هیچ کشوری حتی با داشتن حق وتو نمی‌تواند از بازگشت تحریم‌ها جلوگیری کند. همین موضوع باعث شده این سازوکار به شدت مورد بحث و مناقشه قرار گیرد.

پیامدهای احتمالی فعال‌سازی در سال ۲۰۲۵

فعال شدن مکانیسم ماشه در سال ۲۰۲۵ می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای داشته باشد:

بازگشت کامل تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران.

تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل معمولاً شامل محدودیت‌های گسترده در حوزه‌های نظامی، اقتصادی، مالی و دیپلماتیک هستند. بازگشت این تحریم‌ها به معنای:

• ممنوعیت فروش یا انتقال تجهیزات حساس به ایران (مثل فناوری هسته‌ای یا موشکی)
• محدودیت سفر برای برخی مقامات ایرانی
• مسدود شدن دارایی‌های نهادها و افراد مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای یا موشکی
• الزام کشورها به قطع همکاری‌های خاص با ایران طبق قطعنامه‌های الزام‌آور

این تحریم‌ها از نظر حقوق بین‌الملل وزن بالایی دارند و برخلاف تحریم‌های یک‌جانبه، کشورها موظف به اجرای آن‌ها هستند.

محدود شدن مبادلات اقتصادی، تجاری و مالی با جهان.

با بازگشت تحریم‌ها:

• بانک‌های بین‌المللی از تعامل با ایران خودداری می‌کنند تا مشمول جریمه نشوند.
• صادرات نفت ایران کاهش می‌یابد چون شرکت‌های حمل‌ونقل و بیمه حاضر به همکاری نیستند.
• واردات کالاهای اساسی و صنعتی با مشکل مواجه می‌شود.
• سرمایه‌گذاری خارجی متوقف می‌شود و شرکت‌های چندملیتی از بازار ایران خارج می‌شوند.

نتیجه این روند، افزایش تورم، کاهش رشد اقتصادی، و فشار بر معیشت مردم خواهد بود.

افزایش فشار سیاسی و امنیتی بر ایران در مجامع بین‌المللی.

تحریم‌ها معمولاً با افزایش انتقادات و فشارهای دیپلماتیک همراه‌اند:

• ایران در نهادهایی مانند شورای حقوق بشر، آژانس انرژی اتمی و مجمع عمومی سازمان ملل با محکومیت‌های بیشتر مواجه می‌شود.
• کشورهای غربی تلاش می‌کنند ایران را منزوی کنند و مانع از ایفای نقش منطقه‌ای آن شوند.
• احتمال تصویب قطعنامه‌های جدید علیه ایران در نهادهای بین‌المللی افزایش می‌یابد.

این فشارها می‌توانند بر روابط دوجانبه با کشورهای همسایه و متحدان نیز تأثیر بگذارند.

تشدید تقابل ایران با کشورهای غربی و احتمال کاهش بیشتر همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی.

در واکنش به تحریم‌ها:

• ایران ممکن است سطح همکاری با آژانس را کاهش دهد، بازرسی‌ها را محدود کند یا حتی برخی دوربین‌ها را خاموش کند.
• احتمال افزایش غنی‌سازی اورانیوم یا توسعه برنامه‌های هسته‌ای وجود دارد.
• تقابل لفظی و دیپلماتیک با کشورهای غربی شدت می‌گیرد و احتمال بروز تنش‌های منطقه‌ای بیشتر می‌شود.

این روند می‌تواند به افزایش نگرانی‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران و حتی تهدید به اقدام نظامی از سوی برخی کشورها منجر شود.

عمیق‌تر شدن شکاف میان غرب با روسیه و چین که مخالف این سازوکار هستند.

روسیه و چین معمولاً با تحریم‌های شدید علیه ایران مخالف‌اند و آن‌ها را غیرسازنده می‌دانند:

• این دو کشور معتقدند تحریم‌ها باعث بی‌ثباتی منطقه‌ای و تضعیف دیپلماسی می‌شود.
• مخالفت آن‌ها با غرب در موضوع ایران، بخشی از رقابت ژئوپلیتیکی گسترده‌تر میان قدرت‌های جهانی است.
• چین و روسیه ممکن است همکاری‌های اقتصادی و نظامی خود با ایران را افزایش دهند تا در برابر فشار غرب ایستادگی کنند.

این شکاف می‌تواند به شکل‌گیری بلوک‌های جدید قدرت در جهان منجر شود و نظم بین‌المللی را بیش از پیش چندقطبی کند.

تأثیر بر اقتصاد ایران

اقتصاد کشور در وضعیت فعلی تاب تحمل دور جدیدی از تحریم‌ها را ندارد. دلایل اصلی:

• افزایش تورم: با کاهش واردات و محدود شدن دسترسی به ارز خارجی، قیمت کالاها بالا می‌رود. پیش‌بینی شده تورم سالانه ممکن است به ۹۰٪ برسد.
• کاهش ارزش ریال: با خروج سرمایه و کاهش صادرات، نرخ دلار ممکن است به ۱٬۶۵۰٬۰۰۰ ریال برسد.
• افزایش بیکاری و ورشکستگی: کسب‌وکارهای کوچک و متوسط که به واردات یا صادرات وابسته‌اند، آسیب جدی می‌بینند.
• بی‌ثباتی ارزی و مالی: بانک‌ها و بازار سرمایه با تلاطم مواجه می‌شوند و اعتماد عمومی کاهش می‌یابد.

این وضعیت می‌تواند اقتصاد ایران را وارد چرخه‌ای معیوب از رشد پایین، تورم بالا و بی‌ثباتی مزمن کند.

تأثیر بر آینده منطقه

بازگشت تحریم‌ها فقط ایران را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد؛ بلکه پیامدهای منطقه‌ای هم دارد:

• افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی: تقابل ایران با غرب ممکن است به درگیری‌های نیابتی در منطقه دامن بزند (مثلاً در لبنان، سوریه یا یمن).
• تقویت محور شرق: چین و روسیه احتمالاً همکاری‌های خود با ایران را افزایش می‌دهند تا در برابر فشار غرب ایستادگی کنند، که می‌تواند نظم جهانی را به سمت چندقطبی شدن سوق دهد.
• تضعیف دیپلماسی هسته‌ای: کاهش همکاری ایران با آژانس انرژی اتمی ممکن است باعث شود کشورهای منطقه به دنبال تقویت برنامه‌های دفاعی یا حتی هسته‌ای خود بروند.
• افزایش فشار بر اقتصاد منطقه‌ای: کشورهای همسایه که با ایران تجارت دارند (مثل عراق، افغانستان، امارات) نیز ممکن است تحت تأثیر قرار

جنبه‌های حقوقی، سیاسی و انتقادی

طرفداران: این مکانیسم اطمینان می‌دهد که در صورت نقض تعهدات ایران، بازگشت تحریم‌ها بسیار سریع و بدون نیاز به توافق تمام اعضای شورای امنیت انجام خواهد شد. از نظر سیاسی، این یکی از ابزارهای اهرمی قدرتمند برای تضمین پای‌بندی ایران به توافق است.

منتقدان:

برخی آن را ابزاری یک‌جانبه و تحمیلی می‌دانند که امکان سوءاستفاده سیاسی را فراهم می‌کند.

استفاده محدود به «طرفین توافق» است؛ خروج آمریکا باعث شد صلاحیت او زیر سؤال برود.

برخی از فعالان حقوق بین‌الملل معتقدند دخالت شورای امنیت در بازگشت خودکار تحریم‌ها می‌تواند تعادل حقوقی برجام را به هم بزند.

جمع‌بندی

مکانیسم ماشه، سازوکاری استراتژیک در توافق سیاسی–حقوقی برجام، که تضمینی برای بازگشت تحریم‌ها بدون نیاز به اجماع‌سازی پیچیده فراهم می‌کند. مراحل حقوقی تعریف‌شده، پیچیدگی در تحلیل سیاسی—حقوقی و وقایع جاری (مانند فعال‌سازی توسط اروپایی‌ها در ۲۰۲۵) همگی باعث شده این موضوع همچنان پررنگ و مورد توجه باشد.

نتیجه‌گیری

مکانیسم ماشه به‌عنوان یک ابزار کلیدی و بحث‌انگیز در سیاست و حقوق بین‌الملل، نقطه تقاطع قانون، دیپلماسی و رسانه است. این سازوکار سریع، برای تضمین اجرای برجام طراحی شده؛ اما ماهیت پیچیده و سیاسی آن، همیشه توجه تحلیل‌گران و تصمیم‌گیران را به خود جلب کرده است.