به‌عقیده برخی از فعالان صنعت فرش تحریم‌ها ضربه‌ای اساسی به دار قالی زده و تمام رشته‌ها برای صادرات فرش دستباف را پنبه کرده است. برخی دیگر نیز بر این عقیده‌اند که مشکلات داخلی و سیاست‌گذاری‌های غلط تاثیر منفی بیشتری بر صادرات فرش داشته و در این باره به تعهد ارزی که مشکلات زیادی برای صادرات فرش دستباف ایران ایجاد کرده و باعث شده تولید در این هنر اصیل ایرانی دچار افول شود، اشاره می‌کنند. پیش از این برای حل مشکل صادرات فرش و جلوگیری از افول بیشتر این هنرصنعت، تعهد ارزی را برای فرش دستباف یکساله کردند، اما این راهکار هم برای افزایش صادرات کارساز نبود. حالا چندی پیش سرپرست سازمان توسعه تجارت از افزایش مهلت قانونی رفع تعهد ارزی صادرکنندگان فرش دستباف از یک سال به ۳ سال خبر داد تا به این وسیله بتوان صادرات فرش را توسعه داد. این موضوع در حالی بیان می‌شود که اواخر مرداد امسال فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش ایران اعلام کرد: صادرات فرش مشمول معافیت رفع تعهد ارزی شده است؛ البته مواد اولیه آن شامل معافیت نیستند که جدول اسامی این مواد اولیه آماده شده است.

حال نمی‌دانیم این میزان تناقض گفته‌ها، آن هم در یک فاصله زمانی کوتاه یعنی چه؟ نکته مهم این است که از زمان آغاز تحریم‌ها و وضعیت بد صادرات فرش هیچ آماری در سایت مرکز ملی فرش ثبت نشده و آخرین آمار مربوط به سال ۹۶ است. صمت در این گزارش به بررسی چالش‌های موجود در مسیر صادرات فرش پرداخت.

جایگاه واقعی فرش کجاست؟

حدود ۸۰ درصد تولیدات فرش دستباف ایران، صادراتی و ۲۰ درصد برای مصرف داخلی است. حدود ۸.۵ میلیون نفر در کشور بطورمستقیم و غیرمستقیم در بخش هنرصنعت ‌فرش فعالیت می‌کنند. تولید فرش دستباف از یک سو اشتغالزایی و ارزآوری بالایی دارد و از طرفی فرهنگ و تمدن ما را به دنیا معرفی می‌کند؛ به همین دلیل باید مشکلات صادراتی برای حفظ جایگاه این هنرصنعت برطرف شود. متاسفانه به‌دلیل کاهش صادرات، جایگاه فرش دستباف ایران در بسیاری از بازارهای هدف خارجی تنزل پیدا کرده و محصولات کشورهایی مانند ترکیه، هند، پاکستان و افغانستان، جای آن را گرفته است.

در سال ۱۴۰۱ فرش دستباف ایرانی به ۱۵ کشور صادر شد که امارات نخستین مقصد این کالای صادراتی ایران بوده و پس از آن کشورهای ژاپن، آلمان، پاکستان، چین، استرالیا و هند قرار گرفتند. کمترین میزان صادرات نیز به امریکا و اقیانوسیه با افت ۳۵ درصدی بوده است.

میزان صادرات فرش دستباف ایران در گذشته بیش از ۲ میلیارد دلار در سال بود، اما در یکی دو سال اخیر این رقم به حدود ۵۰ میلیون دلار رسیده که نشان‌دهنده کاهش شدید صادرات این محصول راهبردی است.

در اواخر دهه ۷۰ صادرات فرش ایران سالانه بین ۲۵ هزار تا ۲۶ هزار تن بود، اما متاسفانه این میزان در ۱۱ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۱ به ۲.۹ هزار تن رسیده است.

در واقع صادرات فرش در چند سال اخیر در مقایسه با سال‌های قبل با کاهش ۸۰ درصدی همراه شد، این در حالی است که تا دهه ۸۰ ایران رتبه نخست صادرات فرش را در جهان دارا بود. در کل اگر مشکلات موجود در صنعت فرش رفع شود، می‌توانیم اقدامات بهتری برای صادرات انجام دهیم، بازار هدف را مشخص، سلیقه‌سازی و سلیقه‌یابی کنیم، به روز شویم و طراحان و تولیدکنندگان فرش را آموزش دهیم تا براساس سلیقه روز دنیا طراحی کنند.

با همین فرمان پیش برویم صنعت فرش از بین می‌رود

مسعود سپهرزاد، رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با توصیف وضعیت فعلی فرش‌های دستباف به صمت گفت: فرش یک کالای صادراتی است و تنها حدود ۳۰ درصد فرش‌های دستباف تولیدی کشور در داخل مصرف می‌شود؛ با این حال اکنون به‌دلیل وجود تحریم‌ها، بسیاری از تجار نمی‌توانند به صادرات فرش بپردازند و شاهد انباشت فرش‌های دستباف هستیم.

وی با اشاره به رکود سنگین بازار فرش اظهار کرد: دیگر انگیزه از صادرکنندگان گرفته شده، زیرا درحال‌حاضر در حوزه صادرات فرش در رکودی ۸۵ درصدی به‌سر می‌بریم و تنها به برخی از کشورها مانند ژاپن صادرات داریم. با این وجود طرح‌ و نقشه‌های جدیدی روانه بازار می‌شود و به‌نوعی در حال مبارزه با مشکلات موجود هستیم.

چالش‌ها

سپهرزاد در بیان چالش‌های موجود در این صنعت افزود: بزرگ‌ترین مشکل صنف ما نبود بازار در خارج از کشور و تضعیف صادرات قالی دستباف است. در واقع به‌دلیل وجود تحریم‌ها و سیاست خارجی کشور، صادرات فرش به امریکا و بازارهای اروپایی دچار مشکل شده و بازار این کشورها را از دست داده‌ایم. یکی دیگر از آسیب‌هایی که تحریم‌ها به فرش ایرانی وارد کرده، رشد صنعت فرش در کشورهای رقیب مانند چین، هند و پاکستان بوده است. این کشورها با کپی کردن بافت و نقوش قالی ایرانی از نبود ایران در بازارهای هدف بهره برده و فرش‌های کپی خود را روانه بازارهای هدف کردند.

وی در تشریح اقدامات لازم در صورت رفع تحریم‌ها گفت: اگر تحریم‌ها برداشته شود ما نیاز به بازارهای هدف داریم و باید با تبلیغات و بازارسازی مناسب بازارهای جدید برای عرضه قالی دستباف ایرانی به‌وجود آوریم. اگر سیاست خارجی کشور تغییر کند و تعامل با کشورهای دیگر بیشتر شود، بعد از نفت و پتروشیمی، می‌توان با افزایش صادرات کالاهایی مثل قالی، پسته و زعفران ارز زیادی وارد کشور کرد.

جایگاهی در بازارهای جهانی نداریم

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با ابراز تاسف از تغییر جایگاه واقعی فرش دستباف ایران در بازارهای جهانی اظهار کرد: متاسفانه پس از تحریم‌ها بازارهای هدف ما توسط کشورهای دیگر از ما گرفته شده است. براساس آمار مربوط به کفپوش و زیرانداز در سال ۲۰۰۰ با در اختیار داشتن ۳۲ درصد بازار صادراتی جهان، در رتبه نخست بودیم و در سال ۲۰۱۹ کشور آخر شدیم و جایگاه ما توسط هند و چین تصاحب شده است.

معافیت رفع تعهد ارزی شدنی نیست

سپهرزاد درباره معافیت رفع تعهد ارزی برای صادرکنندگان فرش بیان کرد: معافیت رفع تعهد ارزی صادرات فرش آرزوی ما است و اگر این اتفاق رخ دهد، بی‌شک شاهد اتفاقات مثبتی در صادرات فرش خواهیم بود، اما در کل کالایی که از یک کشور صادر می‌شود، گمرک آن کشور آن را ارزیابی کرده و معادل نرخ آن دلار دریافت می‌کند و فرش نیز نمی‌تواند از این ماجرا مستثنا باشد. درحال‌حاضر موافقتی با این موضوع نشده و تنها افزایش مهلت رفع تعهد ارزی در نظر گرفته شده است.

درخواستی مهم!

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با اشاره به مهم‌ترین درخواست صادرکنندگان فرش دستباف گفت: درخواست ما این است که اگر فرش به فروش رسید، زمان بیشتری به صادرکنندگان برای برگرداندن ارز داده شود. همچنین اجازه دهند فرشی که در بازارهای خارجی فروش نرفته را برگردانیم یا تعویض کنیم. اکنون فرش‌های فروخته‌نشده سال‌ها در بازار هدف می‌ماند و اشتیاق صادرات را از صادرکنندگان فرش می‌گیرد.

سیاست‌های غلط

سپهرزاد با اشاره به آثار مخرب تصمیمات غلط در این حوزه بیان کرد: سیاست‌گذاری‌های غلط در دوره‌های مختلف موجب تضعیف صادرات فرش شده است. اگر با روند فعلی کار در حوزه فرش ادامه دهیم، این صنعت از بین می‌رود و مشخص نیست آینده حدود ۲.۵ میلیون نفر بافنده در کشور چه می‌شود؟

پوشش آمارها برای آبروداری!

مهدی حقیقت‌نژاد، رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان درباره وضعیت فعلی صادرات فرش به صمت گفت: نمی‌توان اسم آمار و ارقام فعلی فروش در بازارهای خارجی را صادرات گذاشت و به‌نوعی می‌توان آمار این بخش را صفر در نظر گرفت. براساس آمار در ۶ ماه نخست سال ۱۴۰۱ میزان صادرات فرش ایرانی ۱۲ میلیون دلار بود. به‌نظر شما آیا آمار ۱۲ میلیون دلاری برای چنین صنعتی چشمگیر است؟

وی درباره چالش‌های صنعت فرش گفت: تا دل‌تان بخواهد چالش داریم؛ از افزایش هزینه مواد اولیه تا فروش. فروش مطلوب مشکل تولید را حل می‌کند و هنگامی که در فروش مشکلات بسیاری وجود دارد، تولید نیز راه به جایی نمی‌برد. اگر صادرات به‌خوبی انجام شود، می‌تواند افزایش هزینه‌ها را جبران کند.

حقیقت‌نژاد با اشاره به راهکارهایی برای رهایی از چالش‌های موجود گفت: راهکار اصلی رفع تحریم‌ها است. فرش دستباف ایرانی برای مصرف داخل تولید نمی‌شود، زیرا تنها ۵ درصد افراد دارای سطح مالی بالای جامعه ممکن است خریدار آن باشند.

عوامل کاهش صادرات

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان در تشریح عوامل تاثیرگذار در کاهش صادرات فرش تصریح کرد: سیاست‌های غلط، اقتصاد بیمار و تحریم‌ها از جمله عوامل تاثیرگذار بر کاهش صادرات فرش هستند.

هیچ معافیتی مصوب نشده است

حقیقت‌نژاد درباره معافیت رفع تعهد ارزی برای صادرکنندگان فرش بیان کرد: هیچ معافیتی مصوب نشده و تنها افزایش مهلت رفع تعهد ارزی به تصویب رسیده که این اقدام را هم می‌توان گامی مثبت برای نجات صنعت فرش به شمار آورد.

وی درباره برگزاری نمایشگاه فرش نیز بیان کرد: بیشتر افرادی که در نمایشگاه فرش شرکت کردند، متضرر شدند و بسیاری از فعالان این حوزه نیز در این نمایشگاه شرکت نکردند. البته ضرر مالی چندان اهمیتی ندارد و موضوع مهم‌تر تضعیف روحیه است.

صادرات فرش آنچنانی وجود ندارد

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان با اشاره به آمار و ارقامی که در زمینه قاچاق فرش اعلام می‌شود، گفت: برخی از فرش‌ها به افغانستان برده و با بسته‌بندی جدید به کشورهای هدف ارسال می‌شود، اما موضوع قاچاق آن‌طور که بیان می‌شود نیست و اصلا صادرات فرش آنچنانی وجود ندارد که بخواهیم روی آمار قاچاق آن متمرکز شویم. بخشی از این صحبت‌ها برای آبروداری است تا وضعیت وحشتناک صادرات فرش پوشش داده شود.

سخن پایانی

باتوجه به موارد گفته‌شده به‌نظر می‌رسد اوضاع صنعت فرش بسیار وخیم است و فعالان این حوزه مدت‌هاست که ناامید شده‌اند، اما در مقابل شاهد برخی اخبار و پوشش‌ها برای آفتابی نشان دادن وضعیت هستیم.

اینکه آمار دقیقی از صادرات فرش از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ در مرکز ملی فرش بارگذاری نشده، چاره کار نیست. کاش به‌جای حذف آمار کمی به فکر اصلاح سیاست‌هایی باشیم که در روند کار اخلال ایجاد می‌کند.