چالش کمبود گاز در ایران هر سال عمیق‌تر می‌شود، تاجایی‌که اکنون به یک بحران تبدیل شده، به‌طوری‌که زمستان‌ها در اوج مصرف، به‌دلیل اولویت مصارف خانگی، گاز برخی صنایع قطع و آسیب‌ها و زیان سنگینی به این بخش وارد می‌شود و حالا برپایه گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به‌زودی کسری گاز ایران از فصل سرما هم فراتر می‌رود و به همه فصول سال خواهد رسید. اصل مهمی که دولت در این مدت بارها بر آن تاکید داشته و در گزارش‌های گوناگون هم به این موضوع پرداخته و آن را از جوانب گوناگون بررسی کرده‌ایم، بهینه‌سازی مصرف انرژی است. یکی از راهکارهای پیشنهادی برای مصرف بهینه، هوشمندسازی مصرف انرژی است که به‌اعتقاد کارشناسان، در کنار راهکارهای دیگر می‌تواند مشکل‌گشا باشد. صمت در این گزارش با محور بهینه‌سازی مصرف انرژی به طرح هوشمندسازی کنتورهای گاز پرداخت و دلایل اجرایی نشدن این طرح را از کارشناسان حوزه انرژی جویا شد که در ادامه می‌خوانید.جواد اوجی، وزیر نفت، آبان ۱۴۰۰ از کسری روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعبی گاز کشور در زمستان ۱۳۹۹ خبر داد؛ رقمی که زمستان ۱۴۰۰ به ۲۵۰میلیون مترمکعب و زمستان سال گذشته به ۳۵۰ میلیون مترمکعب رسید. ادامه این روند، ایران را از صادرکننده به واردکننده گاز تبدیل خواهد کرد، بر همین اساس، ایران ‌جز واردات روزانه ۱۰میلیون مترمکعب گاز از ترکمنستان که به‌گفته وزیر نفت امسال از سرگرفته می‌شود، طی ماه‌های گذشته مذاکراتی نیز با روسیه برای واردات گاز داشته است و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه مهر امسال از گفت‌وگو با ایران برای واردات گاز از روسیه خبر داد.

در همین راستا، کنتور هوشمند گاز، یکی از راهکارهای در دسترس برای مدیریت هوشمند مصرف گاز است که 2 سال پیش در زیست‌بوم نوآوری و دانش‌بنیان کشور طراحی و معرفی شده و امروز اهمیت آن بیش از پیش بر سر زبان‌ها آمده است. کنتور هوشمند، یک محصول دانش‌بنیان ملی است که دستاورد کنسرسیوم کنترل گاز اکباتان، فناپ زیرساخت و ایرانسل است، اما چرا با گذشت این 2سال و نیاز روزافزون به این طرح، همچنان پیاده‌سازی نشده است؟

لزوم‌ گذار از الگوهای سنتی حل مسئله

درباره دلایل پیاده‌سازی نشدن کنتور هوشمند گاز، مهدی عرب‌زاده‌یکتا، مدیر ارشد کسب‌وکارهای صنعت هوشمند شرکت دانش‌بنیان فناپ زیرساخت در گفت‌وگو با صمت با بیان اینکه مسئله انرژی یکی از چالش‌های اصلی جامعه صنعتی و عموم مردم است، حل کردن آن را نیازمند مشارکت دادن همه جامعه هدف دانست و گفت: امروز حکمرانان حوزه انرژی ما به‌دنبال حل مسئله انرژی هستند، اما سوال مهم اینجاست که خط‌مشی‌گذاران با دلالت بر کدام سازکار، با کمک چه کسانی و با کدام ابزارها، می‌خواهند خط‌مشی برای حل مشکل حوزه انرژی کشور ترسیم کنند؟ آیا حکمرانان به‌تنهایی می‌توانند مسئله را حل کنند، از آن مهم‌تر چقدر اطمینان به خط‌مشی ارائه‌شده وجود دارد و آیا ضمانتی هست که پس از حل آن، مسئله و معمای جدیدی ایجاد نمی‌شود؟

به‌باور عرب‌زاده‌یکتا، باید از مدل‌ها و الگوهای سنتی تدوین خط‌مشی و حل‌مسئله عبور کنیم، نگاهی که معتقد است هر مسئله‌ای تنها با تکیه بر فناوری قابل‌حل است یا رویکرد کهنه‌تر که فرهنگ‌سازی، تغییر الگوی مصرف مردم یک جامعه را تنها راهکار می‌داند. وی تاکید کرد: خط‌مشی‌گذار ما در حوزه انرژی باید مسئله را با کمک ذی‌نفعان اصلی از ابتدا بررسی و تا انتها با کمک آنها حل کند. دنیای امروز، دنیای حکمرانی الگوریتمی است. مفهومی کلیدی در مباحث جوامع دیجیتالی نوپدید که برپایه آن، فناوری‌های دیجیتالی، نظم‌آفرینی اجتماعی نوینی را پدید می‌آورند، بدین‌معنا که حکمرانی الگوریتمی مدلی جایگزین از نظم دولتی و اجتماعی ایجاد می‌کند که در آن از الگوریتم‌های حوزه علوم رایانه‌ای به‌ویژه فناوری‌هایی مانند هوش‌مصنوعی، زنجیره بلوکی و... برای حل مسائل جامعه بهره‌ گرفته می‌شود، به‌گونه‌ای که این الگوریتم‌ها از مرحله شناسایی مسئله تا تدوین خط‌مشی و در ادامه حل و نظارت بر مسائل یک جامعه نقش ایفا می‌کنند.

مدل حکمرانی سایبروکراسی برای حل مسئله انرژی

این مدیر و کنشگر حوزه هوشمندسازی صنعتی در ادامه گفت: حکمرانی الگوریتمی، ساختار چندگانه منافع، قدرت و مقاومت را دربرمی‌گیرد و به‌همین‌دلیل، در ادبیات مدیریت دولتی محل مناقشه است. با این اوصاف، چگونه مسئله‌ای مانند انرژی را می‌توانیم با تکیه بر فناوری حل کنیم، در حالی‌که فناوری خود پدیدآور سبکی نوپدید از حکمرانی مدرن است و خود حکمرانی هم با ارکانی مانند منافع، قدرت و مقاومت روبه‌رو است؟!

عرب‌زاده‌یکتا افزود: بنابراین اگر به‌دنبال حل مسئله انرژی از مسیر تکیه بر فناوری هستیم، باید قبل از آن به سایبروکراسی فکر کرده باشیم. سایبروکراسی شکلی نوپدید از حکمرانی در جوامع نوین و دیجیتالی است که حکمران‌ها با استفاده موثر از داده‌ها و اطلاعات مسائل خود را شناسایی، حل و حتی حکمرانی می‌کنند.

وی تصریح کرد: از آنجایی که هیچ مدل شناخته‌شده‌ای از دولت‌ها و حکومت‌های سایبروکراتیک وجود ندارد، مدل‌سازی چنین گونه‌ای از حکمرانی کمی پیچیده است، با این حال، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، مسئله انرژی را به کمک مدل‌سازی‌های حکمرانی‌های نوپدید، به‌ویژه درباره آب و گاز حل کرده‌اند.

درک الگوی مصرف با بهره‌گیری از فناوری‌های نوپدید صنعت ۰/۴

عرب‌زاده‌یکتا با بیان اینکه جایگاه و اهمیت فناوری در مصرف انرژی نباید تنها متکی به فناوری فرض شود، اظهار کرد: حکمرانی الگوریتمی اگرچه با دلالت بر فناوری‌ها شکل گرفته، اما یک شبکه تحقیقاتی میان‌رشته‌ای است که به درک مفاهیم گسترده‌ای از حوزه‌های هوش‌مصنوعی، کلان‌داده‌ها، اقتصاد پلتفرمی، حکمرانی داده و تصمیم‌گیری‌های خودکار در این حوزه بستگی دارد.در ساختار حکمرانی الگوریتمی، مقررات الگوریتمی متناسبی تنظیم شده است که در آن، داده‌های دقیق‌تر که از طریق دستگاه‌های هوشمندی مانند کنتورهای هوشمند گاز و برق جمع می‌شود، برای سازماندهی موثرتر زندگی بشر و حل آنها مورداستفاده قرار می‌گیرد. اینجاست که می‌توانیم بگوییم مسیر خط‌مشی‌گذاری انرژی، متفاوت از مسیر خط‌مشی‌گذاری در تفکر سازمان‌بخش دیجیتالی است. پس اگر می‌گوییم خط‌مشی‌گذاران متفاوت می‌اندیشند و حتی متفاوت عمل می‌کنند، خیلی اشتباه نکرده‌ایم، چراکه امروزه فاصله معناداری بین خط‌مشی‌گذاری بخش‌های دولتی و خصوصی وجود دارد. وی ادامه داد: ما مسئله شرکت ملی گاز را برای هوشمندسازی پیدا کرده و به این نتیجه رسیده‌ایم که در مسئله بحران مصرف گاز در اوج سرما، چاره کار ریشه در فهم الگو مصرف از مسیر کاربست فناوری‌های هوش‌مصنوعی و اینترنت اشیا است و نه‌فقط از مسیر تعویض کنتورهای قدیمی با کنتورهای مدرن هوشمند که تنها قدرت انتقال داده مصرفی را به شبکه بالادستی دارند؛ بنابراین بدون داشتن آن الگوها که ریشه در مدل‌سازی حکمرانی الگوریتمی خود دارد، چگونه می‌توانیم آن مسئله را حل کنیم. وقتی طرح پیشنهادی ( RFP ) منتشرشده را مرور می‌کنیم به تنها و مهم‌ترین بخش حل این مسئله که شناسایی و فهم الگوی مصرف مشترکان است، اشاره نشده و خط‌مشی‌گذار آن را به فازهای آتی ارجاع داده است.

صنایع از اپراتورهای انرژی استفاده کنند

مدیر ارشد کسب‌وکارهای صنعت هوشمند فناپ‌ زیرساخت همچنین درباره هوشمندسازی انرژی در صنایع گفت: راهکار ما این است که صنایع از اپراتورهای انرژی استفاده کنند. تصویرپردازی اپراتور انرژی را به کمک مدل‌سازی حکمرانی‌های نوپدید می‌توانیم ایجاد کنیم و بخش خصوصی در این زمینه با توسعه همزمان زیرساخت‌ها و سبک‌های حکمرانی می‌تواند به دولت کمک کند. بهترین نمونه‌های عملیاتی این سبک از حکمرانی شهرهای هوشمند، به‌ویژه در سبک‌های حکمرانی Local Governance هستند، که افزایش قدرت محاسباتی، امکان تصمیم‌گیری خودکار و جایگزینی را با کمک حاکمیت الگوریتمی برای شهروندان و دولت‌ها، فراهم می‌کنند. جایی‌که حکمران‌های نوظهور به‌ویژه در حوزه انرژی می‌توانند یکی از گزینه‌های حل مسئله انرژی باشند و دیگر و تنها دولت مسئولیت حل آن را بر دوش ندارد.

وی افزود: در کشور چین، اپراتورهای انرژی در کنار اپراتورهای صنعتی نشسته‌اند، در این کشورها اپراتورها نمی‌گویند ما بخش انرژی شما را تولید می‌کنیم، می‌گویند ما مدیریت تک‌تک ماشین‌آلات را می‌توانیم به‌دست بگیریم تا مسئله انرژی را ریشه‌ای شناسایی و حل کنیم.

چرا پروژه کنتور هوشمند گاز اجرا نشده است؟

عرب‌زاده‌یکتا بر این باور است که به‌دلیل اینکه دولت بزرگ است، حکمرانی انرژی در بخش‌های مختلف انجام نمی‌شود، دولت هنوز برنامه دقیقی در زمینه سبک حکمرانی و مدل‌های تجاری آن در دست ندارد. این در حالی است که دولت‌ها در نظام‌ها و نظم‌آفرینی‌های جدید در دنیا بیشتر به‌سمت تنظیم‌گری در حال حرکت هستند و بخش خصوصی، پروژه‌های هوشمندسازی را انجام می‌دهد، ما هم خواستیم همین رویه را در پیش بگیریم، اما تاکنون موفق به عملیاتی‌سازی آن نشده‌ایم. بحث بر سر واگذاری این پروژه‌ها به شرکت خاصی نیست، بلکه موضوع عملی کردن هوشمندسازی انرژی توسط بخش خصوصی و با کمک و دلالت بر سبک‌های نوپدید از حکمرانی در حوزه انرژی است.

وی افزود: امروز زمان آن رسیده که دولت‌ها از الگوریتم‌های رایانه‌ای، به‌ویژه الگوریتم‌های هوش‌مصنوعی و زنجیره بلوکی برای افزایش توانمندی در ساختار اداره امور بهره بگیرند. از این‌رو اگر دولت‌ها دقیقا آگاه نباشند که تصمیمات آنها با کدام ارزش‌های جوامع دیجیتالی مطابقت دارند، اطمینان از سرانجام آنها غیرممکن خواهد بود؟!

عرب‌زاده‌یکتا در پایان تاکید کرد: ظرفیت استفاده از الگوریتم‌ها در دولت‌ها برای افزایش تصمیم‌گیری باید به دقت مورداستفاده قرار گیرد تا مانع عقب‌افتادن از فرصت‌های پیش‌آمده نشود و الگوریتم‌سازی باید فرآیندی حساس به تعریف ارزش در هر جامعه باشد. وقتی مبحث حکمرانی‌های دیجیتال و الگوریتمی مطرح می‌شود، ذهن‌ها خیلی زود معطوف به دولت الکترونیک و ساختارهای پیاده‌سازی‌شده از آن می‌شوند، هرچند دولت الکترونیک یکی از مصادیق مهم حکمرانی دیجیتالی است، اما تفاوت‌هایی بین این دو وجود دارد که دقیقا منظور من از مطالب بیان‌شده و مدل‌سازی‌ها به‌سبک الگوریتمیک آن، به‌هیچ‌عنوان، نوین‌سازی به سبک هدایتگری‌های دوران دولت‌های الکترونیک نیست.

هدف اصلی، بهینه‌سازی مصرف

مهدی هاشم‌زاده، کارشناس حوزه انرژی نیز در این زمینه به صمت گفت: هدف اصلی حاکمیت در بحث هوشمندسازی مربوط به 2 موضوع کاهش هزینه‌های بخش اجرایی و سیاست‌گذاری‌های حوزه قیمت‌گذاری است. کنتور هوشمند از این بابت که مصرف را بهینه‌تر محاسبه می‌کند، مفید است. کنتور هوشمند هم هزینه اجرایی کمتری دارد و هم داده‌های قابل‌قبول‌تر و به‌روزتری به ما می‌دهد که می‌توانیم مصرف افراد را با فاصله زمانی خاص زیرنظر داشته باشیم که در حوزه سیاست‌گذاری در حوزه مصرف خانوار نیز بسیار کمک‌کننده است. هاشم‌زاده ادامه داد: هزینه کنتورهای هوشمند نسبت به کنتورهای عادی بسیار بالاتر است؛ یعنی عدم‌اجرای این طرح بیشتر به مشکل تامین مالی آن برمی‌گردد. در این زمینه، موضوع مهم‌تر این است که به کمک دیتا مانیتورینگ به‌سمت بهینه‌سازی مصرف برویم. هوشمندسازی بسیار طرح مفیدی است، اما مردم به‌خودی‌خود از آن استقبال نمی‌کنند؛ از این‌رو نیازمند یارانه‌ها و حمایت‌های خاصی به‌عنوان نمونه از محل اصلاح مصرف و... است تا در نهایت تامین مالی شده، از آن استقبال شود و به مرحله اجرا برسد. عدم‌دسترسی به دیتامانیتوریگ مناسب منجر به سیاست‌گذاری ناقص خواهد شد. کارشناس حوزه انرژی بااشاره به اینکه در حال ‌حاضر اجرای این طرح بیشتر در کلانشهرها مدنظر است، ادامه داد: نکته مهمی که در این زمینه مطرح می‌شود، این است که با کمک کنتورهای هوشمند، می‌توانیم داده‌های خانوار را هم در سیاست‌گذاری‌های مورداستفاده قرار دهیم. مانیتورینگ لحظه‌ای همچنین می‌تواند بسیاری از مشکلاتی که با کنتورهای عادی قابل‌حل نبود را برطرف کند.

هاشم‌زاده در پایان تاکید کرد: اجرای طرح هوشمندسازی مصرف انرژی هم در کنار اقداماتی مانند تعرفه‌گذاری پلکانی، اصلاح تعرفه‌ها، بازار مبادلات انرژی و... یک سیاست تکمیلی است تا به هدف اصلی که مصرف بهینه مصرف انرژی در کشور است، برسیم.

سخن پایانی

به‌اعتقاد کارشناسان، برای بهینه‌سازی مصرف انرژی علاوه بر تامین مالی برای اجرای طرح‌ها و راهکارهای پیشنهادی، رویکرد حاکمیت نیز بسیار تاثیرگذار است. در این زمینه، یکی از موضوعاتی که مطرح می‌شود، این است که تا دولت بزرگ است، حکمرانی انرژی در بخش‌های مختلف انجام نخواهد شد.