زعفران بدون پاسپورت

تحریم‌های بین‌المللی علیه اقتصاد ایران، اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر صادرات زعفران گذاشته‌اند. در ظاهر، زعفران در فهرست کالاهای تحریم‌شده نیست، اما محدودیت‌های بانکی و بیمه‌ای عملا مسیر فروش مستقیم این محصول را بسته است. صادرکنندگان مجبورند محصولات خود را از مسیر کشورهای ثالث مانند امارات، اسپانیا یا افغانستان عبور دهند تا بتوانند پول خود را دریافت کنند. 

این روش، اگرچه راهی برای بقاست، اما نتیجه‌ای تلخ در بر دارد؛ زعفران ایرانی پس از ورود به کشور واسطه، با بسته‌بندی جدید و برند غیرایرانی صادر می‌شود. در بازارهای اروپا، بسیاری از مصرف‌کنندگان نمی‌دانند که زعفران اسپانیایی یا اماراتی، در واقع زعفران ایرانی است.

 این جابه‌جایی هویت، به تعبیر کارشناسان مرکز ملی زعفران، ضربه‌ای استراتژیک به مالکیت معنوی ایران بر مهم‌ترین کالای صادراتی غیرنفتی خود است.

از لحاظ اقتصادی، این روند باعث حذف سود نهایی از چرخه صادرات ایران می‌شود. بخش اصلی ارزش زعفران نه در تولید، بلکه در بسته‌بندی و برندینگ است. ایران محصول را به نرخ پایه می‌فروشد و کشور واسطه آن را با بسته‌بندی شکیل و استانداردهای اروپایی به چندبرابر قیمت صادر می‌کند. کارشناسان حوزه تجارت بر این باورند که اگر ایران بتواند سازکار پرداخت‌های بانکی و حمل‌ونقل مستقل ایجاد کند، بخش مهمی از صادرات رسمی زعفران از مسیر اصلی ایران انجام خواهد شد و سهم واقعی کشور در بازار جهانی بازیابی می‌شود.

فله‌فروشی طلای سرخ

زعفران ایران سال‌هاست قربانی مدل صادرات فله‌ای است. بخش عمده‌ای از محصول، بدون بسته‌بندی نهایی و تنها با برگه گمرک از کشور خارج می‌شود تا در مقصد به‌ویژه در اسپانیا و امارات فرآوری و بسته‌بندی شود. در این فاصله، زعفران ایرانی نام و نشان خود را از دست می‌دهد و به محصولی بی‌هویت تبدیل می‌شود. دلیل اصلی این وضعیت، به‌گفته کارشناسان سازمان توسعه تجارت، فقدان زیرساخت‌های بسته‌بندی در سطح استاندارد جهانی و نبود برندهای معتبر صادراتی در کشور است. کارخانه‌های بسته‌بندی ایران یا از فناوری‌های قدیمی استفاده می‌کنند یا سرمایه لازم برای رقابت در طراحی و بسته‌بندی‌های خلاقانه را ندارند.

در نتیجه زعفران ایران با برندهای خارجی وارد بازار جهانی شده و سود واقعی نصیب برندهای مقاصد صادراتی می‌شود. این ضعف ساختاری تنها به مسائل فنی محدود نیست، بلکه ریشه در سیاست‌گذاری اقتصادی دارد. صادرات فله، هرچند در کوتاه‌مدت ساده‌تر است و ارزآور، اما در بلندمدت موجب از بین رفتن ارزش‌افزوده و حذف ایران از ذهن مصرف‌کننده جهانی می‌شود.

میدان رقابت بسته‌بندی و هوش تجاری

در بازار جهانی، زعفران دیگر فقط ادویه نیست؛ کالایی لوکس، دارویی و صنعتی است. مصرف‌کنندگان در اروپا، شرق آسیا و امریکا زعفران را نه‌فقط برای عطر و رنگ، بلکه برای برند و بسته‌بندی آن

 می‌خرند.

در این فضا ایران باوجود بیشترین سهم تولید، کمترین سهم ارزش دارد، زیرا بازی در حوزه ارزش‌افزوده بسته‌بندی شکل گرفته و کشورهایی مانند اسپانیا و هند با سرمایه‌گذاری سنگین در طراحی بسته‌های لوکس، زعفران را از کالای کشاورزی به محصول فرهنگی تبدیل کرده‌اند. در مقابل، صادرات ایران به‌شکل سنتی و فاقد تبلیغات بازاریابی است. حتی در بازارهای بزرگ مانند چین و آلمان، برند ایرانی شناخته‌شده‌ای وجود ندارد. این خلأ، فرصت رشد برای دیگران ایجاد کرده است. کشورهایی که حتی تولیدکننده مستقیم نیستند، به‌واسطه نام تجاری، سهم بیشتری از بازار جهانی دارند.

کارشناسان تجارت بین‌الملل معتقدند که برندسازی زعفران ایرانی باید در 3 سطح شکل گیرد؛ نام تجاری واحد ملی، بسته‌بندی صادراتی استاندارد و مسیر پرداخت و حمل‌ونقل مستقل از تحریم‌ها. بدون این 3 پایه، زعفران ایرانی هرقدر هم از نظر کیفیت برتر باشد، در رقابت جهانی مغلوب سیاست تجاری دیگران خواهد ماند.

در این میان، گوشی‌های هوشمند و رسانه‌های دیجیتال، فرصت تازه‌ای برای بازاریابی زعفران ایران فراهم کرده‌اند. بسیاری از صادرکنندگان جوان، با استفاده از فروش مستقیم اینترنتی، در حال باز کردن راه‌های تازه هستند؛ راه‌هایی که می‌تواند ایران را از چرخه صادرات واسطه‌ای خارج کند و مستقیما در بازارهای بزرگ حاضر سازد، اگر حمایت‌های قانونی و بانکی در کنارشان باشد.

بازار جهانی در دست قاچاقچیان زعفران

فرشید منوچهری، دبیر شورای ملی زعفران درباره افزایش میزان قاچاق زعفران به صمت گفت: قاچاقچی زعفران، این محصول را با همان نرخی که صادرکننده رسمی می‌پردازد، از بازار می‌خرد، اما دیگر هزینه‌هایی چون عوارض آب مجازی، اخذ مجوز صادرات از سازمان استاندارد، تعرفه گمرکی در کشور مقصد و... را مانند صادرکننده رسمی نمی‌پردازد. از سوی دیگر، صادرکننده موظف است ارز حاصل از صادرات خود را در سامانه عرضه کند، اما قاچاقچی می‌تواند ارز خود را در بازار آزاد بفروشد.

وی بااشاره به عوامل تاثیرگذار بر افزایش قاچاق زعفران اظهار کرد: اشتباهات بانک مرکزی در زمینه صادرات زعفران یکی دیگر از مشکلات است. بی‌ثباتی نرخ زعفران نیز در قاچاق این محصول موثر است. همچنین به‌واسطه تحریم بانکی، صادرکنندگان زعفران ناچارند؛ ارز را از طریق صرافی‌ها وارد کشور کنند که این خود هزینه بیشتری را برای صادرکنندگان رسمی ایجاد می‌کند، اما قاچاقچیان از این دست هزینه‌ها ندارند. قاچاقچی زعفران، این محصول را با همان نرخی که صادرکننده رسمی می‌پردازد، از بازار می‌خرد، اما دیگر هزینه‌هایی چون عوارض آب مجازی، اخذ مجوز صادرات از سازمان استاندارد، تعرفه گمرکی در کشور مقصد و... را که صادرکننده رسمی می‌پردازد، پرداخت نمی‌کند. قاچاقچیان در صورت صادرات زعفران از کشورهای همسایه از معافیت‌های ورودی نیز برخوردارند و ارز حاصل از صادرات را هم با نرخ بازار عرضه می‌کنند.

بودجه‌ها کجا می‌رود؟

منوچهری با بیان اینکه شورای ملی زعفران برند ملی دارد، افزود: حدود ۶ سال است که شورای ملی زعفران برند جغرافیایی زعفران ایرانی را در داخل ثبت کرده، اما ما هیچ برند ملی زعفران نداریم. هیچ کس تا امروز حاضر نشده است دیناری در این راه هزینه کند. حتی در سال‌های گذشته که هزینه ثبت برند ملی کمتر از ۲۵۰ میلیون تومان بود نیز، حاضر به این کار نشدند. باید این موضوع را از مسئولان جویا شد که بودجه‌های آنها برای چه موارد مهم‌تری صرف شده است؟ در واقع شورای ملی زعفران برند ملی دارد و برای ثبت بین‌المللی آن در تلاش است، اما کسی از این برند حمایت نمی‌کند.

هیچ‌وقت به زعفران به‌طور جدی نگاه نشد

دبیر شورای ملی زعفران با انتقاد از نبود حمایت از سوی مسئولان گفت: سوالی که وجود دارد، این است که ما برای حمایت از صادرات زعفران چه کردیم؟ بخش خصوصی دنبال کسب سود خود است، اما بخش دولتی که سیاست‌گذار اقتصاد کشور است، چه کرده؟ توسعه و ماندگاری در بازار جهانی زعفران نیاز به حمایت دارد، اما متاسفانه هیچ فعالیتی از سوی مسئولان انجام نگرفت. همه عوامل یادشده، موجب می‌شود در بازارهای جهانی حرفی برای گفتن نداشته باشیم و همیشه زعفران را به‌گونه‌ای بفروشیم تا زودتر به پول برسیم. با این رویکرد به صادرات زعفران به‌صورت فله می‌پردازند یا بخشی از زعفران ایران به‌صورت غیرقانونی و قاچاق وارد کشورهای دیگر می‌شود و سپس این محصول با نام و برند ملی همان کشورها به بازارهای هدف می‌رسد. با شرایط حاکم چگونه توقع دارید که نام ایران روی این محصولات باشد؟ هیچ‌وقت به زعفران به‌طورجدی و به‌عنوان یک محصول استراتژیک نگاه نشده است؛ کالایی که با مصرف کم آب و میزان تقاضای بالا در بازارهای جهانی، می‌تواند ارزش‌افزوده بالا و ارزآوری خوبی برای کشور داشته باشد. زعفران تنها کالایی است که ما می‌توانیم در آن مزیت مطلق صادراتی داشته باشیم.

پول صادرات زعفران ایرانی برای افغانستان

منوچهری ورود افغانستان به حوزه صادرات زعفران ایران را تایید کرد و افزود: بخشی از زعفران ایران به‌صورت غیرقانونی و قاچاق وارد کشور افغانستان می‌شود. سپس این محصول با نام و برند ملی این کشور به بازارهای دیگر می‌رسد. افغانستان در نمایشگاه‌های اروپایی به‌خوبی حضور دارد، این در حالی است که به‌دلیل افزایش و بی‌ثباتی نرخ ارز ایران، توانایی مالی شرکت در چنین نمایشگاه‌هایی را ندارد. البته جای شکر دارد که از این طریق زعفران به کشورهای دیگر می‌رسد؛ در غیر این صورت تولیدات نیز روی دست کشاورز می‌ماند. اگر به‌همین روال پیش برویم، بازارهای دیگر را نیز از دست خواهیم داد، زیرا تاجیکستان و ازبکستان که شناختی از زعفران نداشتند، اکنون زعفران کشت می‌کنند.

سخن پایانی

زعفران، کالایی نمادین و راهبردی است، اما وزنش در معادله تجارت جهانی، کمتر از واقعیت تولید ماست. صادرات از مسیر کشورهای ثالث، بسته‌بندی غیررقابتی و غیبت برند ایرانی، زنجیره ارزش این محصول را ناقص کرده است. اگر منطقه آزاد مازندران در آذر امسال فعالیت خود را آغاز کند، یکی از کارکردهای بالقوه آن می‌تواند ایجاد پایانه صادراتی زعفران شمال‌شرق باشد؛ نقطه‌ای برای صادرات مستقیم، تسویه ارزی مستقل و بسته‌بندی استاندارد تحت‌نظارت سازمان توسعه تجارت. چنین زیرساختی، زعفران را از مسیر غیرمستقیم خارج و ارزآوری آن را شفاف‌تر می‌کند. در نهایت، بازسازی اعتبار زعفران ایران تنها با صادر کردن محصول نیست، بلکه با صادر کردن نام ایران ممکن می‌شود. تا زمانی‌که دیگران زعفران ایران را با نام خود بفروشند، تحریم‌ها فقط مانع مالی نیستند، بلکه مانع هویت اقتصادی‌اند. اقتصاد ملی باید این محصول را همچون برند ملی بنگرد و برایش سازکار حمایت صادراتی و تبلیغ جهانی تعریف کند. زعفران، بیش از هر کالایی، شایسته آن است که دوباره به نام ایران در جهان شناخته شود؛ طلایی که رنگش جهانی است، اما نامش باید ایرانی بماند.