محیط‌زیست، قربانی خاموش جنگ
نام خاورمیانه با 2 کلمه گره خورده است؛ نفت و درگیری. اینکه تا چه حد این دو با هم همبستگی دارند و رابطه این دو از طریق چه کانال‌هایی است، موضوع تعداد زیادی پژوهش بوده است. اما این منطقه استراتژیک، مسئله مهم دیگری به‌ویژه با گذشت زمان در مقابل خود حس می‌کند و آن محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی است که اتفاقا به‌طورمستقیم هم با نفت و هم درگیری‌های خاورمیانه در ارتباط است. معمولا در جنگ‌ها پس از خسارات انسانی، آسیب‌های اقتصادی و نابودی زیرساخت‌ها و تاسیسات و ساختمان‌ها موردتوجه قرار می‌گیرد و آثار و پیامدهای مخرب جنگ بر محیط‌زیست و منابع‌طبیعی فراموش می‌شود و این دقیقا بزرگ‌ترین مشکلی است که همواره دامن محیط‌زیست خاورمیانه را گرفته است. صمت در این گزارش باتوجه به بحران‌های خاورمیانه و شدت این بحران‌ها در ماه‌های اخیر، به تاثیر این شرایط بر محیط‌زیست ایران پرداخته است.
موانع قانونی جلوگیری از آسیب به محیط‌زیست
از عام‌ترین مقررات مربوط به کاربرد تسلیحات، منع کاربرد سم و سلاح‌های سمی است. استفاده از سم و سلاح‌های سمی می‌تواند موجب آسیب جدی به محیط‌زیست و زیست‌بوم‌ها شود و در نتیجه، به از بین رفتن گیاهان و جانوران بینجامد.
منع کاربرد سم و سلاح‌های سمی از جمله مهم‌ترین ممنوعیت‌های مربوط به کاربرد تسلیحات است که دامنه وسیعی از سلاح‌ها اعم از بیولوژیک، شیمیایی، رادیولوژیک و هسته‌ای را در برمی‌گیرد. کاربرد سلاح‌های آتش‌زا نیز به‌موجب مقررات عرفی حقوق بشردوستانه محدود شده و آن‌چنان‌که صلیب سرخ در رهنمودهای ۲۰۲۰ بیان می‌کند، در کاربرد این سلاح‌ها باید مراقبت ویژه‌ای برای به‌حداقل رساندن صدمات به محیط‌زیست به‌عمل آید. به‌موجب پروتکل شماره ۳ کنوانسیون سلاح‌های متعارف، حمله به جنگل‌ها و سایر پوشش‌های گیاهی با سلاح‌های آتش‌زا منع شده است، مگر در مواردی که مناطق اشاره‌شده، هدف نظامی باشند یا برای استتار نظامیان به‌کار بروند. به این معنی که در نتیجه این کاربرد، آن بخش از محیط‌زیست به هدف مشروع نظامی تبدیل شده باشد.
اثرات مخرب جنگ بر محیط‌زیست ایران
شینا انصاری ـ رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست
باوجود آنکه از سال ۲۰۰۱ میلادی، سازمان ملل متحد، روز ششم نوامبر را با هدف جلب‌توجه بیشتر به مخاطرات آشکار و پنهان جنگ‌ها بر تخریب طولانی‌مدت اکوسیستم‌ها و منابع محیط‌زیست با عنوان «روز جهانی پیشگیری از تخریب محیط‌زیست به هنگام جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه» نام‌گذاری کرده، اما در همین 2 دهه، منازعات و جنگ‌های بسیاری در جهان و در منطقه خاورمیانه با آسیب‌های جدی بر محیط‌زیست رخ داده است و به‌نظر می‌رسد نهادهای بین‌المللی محیط‌زیستی، عمدتا نظاره‌گر تخریب‌های محیط‌زیستی هنگام جنگ‌ها بوده‌اند و اقدامات قاطع و بازدارنده‌ای را در راستای اجرای مقررات ناظر بر حفظ محیط‌زیست به‌ویژه هنگام جنگ‌ها انجام نداده‌اند. سازمان حفاظت محیط‌زیست با درک این واقعیت و تجربیات حاصل از جنگ تحمیلی ۸ ساله با عراق و نیز جنگ خلیج‌فارس در منطقه، از همان روز نخست جنگ با تشدید اقدامات نظارتی در مناطق تحت‌حفاظت و همکاری با نهادهای نظامی و ستادهای مدیریت بحران استان‌ها تلاش کرد، در اطفای حریق و پایش مناطق زیستگاهی و حساس اکوسیستمی، نقش موثر و فعالی داشته باشد.
تشکیل کارگروه اضطراری برای مقابله فوری با آثار محیط‌زیستی حملات اخیر و تشکیل کمیته‌های تخصصی محیط‌زیستی شرایط جنگ و ابلاغ دستورالعمل‌های مرتبط به استان‌ها از جمله تمهیدات پیش‌بینی‌شده بود. با این حال، باید اذعان کرد باتوجه به عوارض میان‌مدت و بلندمدت جنگ‌ها، موضوع مدیریت خسارات محیط‌زیستی جنگ ۱۲روزه، ضرورتی انکارناپذیر است و بر این اساس، ارزیابی آثار جنگ، شناسایی دقیق مناطق آسیب‌دیده محیط‌زیستی، برآورد خسارات واردشده به محیط‌زیست با اندازه‌گیری‌ها و پایش‌های میدانی و اجرای راهکارهای عملیاتی برای کاهش مخاطرات، از جمله اقداماتی هستند که در دستورکار قرار گرفته‌اند. جنگ‌ها فقط تراژدی انسانی نیستند، آنها ذاتا نابودکننده محیط‌زیست نیز هستند و به‌واسطه این ماهیت خاموش و ویرانگر، علاوه بر تهدید تنوع‌زیستی و اکوسیستم‌های طبیعی، می‌توانند سلامت جوامع انسانی و پایداری اقتصاد و امنیت را در طول زمان تحت‌تاثیر قرار بدهند. از این‌رو، باید در برنامه‌های بازسازی پساجنگ، برنامه‌های «احیا و بازسازی محیط‌زیست» نیز نقش پررنگی داشته باشد.
سازمان حفاظت محیط‌زیست در این مقطع زمانی مهم، بررسی و مستندسازی خسارات محیط‌زیستی و اقدامات برای جبران و کاهش خسارات وارده و همچنین آسیب‌شناسی اقدامات انجام‌شده را با نگاه به مخاطرات احتمالی آتی با اولویت دنبال می‌کند و برای طی این مسیر حتما به نظرات و همکاری‌های دانشگاهیان، متخصصان، تشکل‌های مردم‌نهاد و فعالان مستقل نیازمند است.
روز ۲۶خرداد و ۴روز بعد از آغاز حملات اسرائیل به کشورمان، سازمان حفاظت محیط‌زیست با انتشار اطلاعیه‌ای خطاب به سازمان ملل متحد و سایر نهادهای بین‌المللی فعال در حفظ محیط‌زیست، ضمن هشدار درباره تبعات زیست‌محیطی حملات اسرائیل به ایران، خواستار واکنش جهانی نسبت به تخریب عمدی محیط‌زیست شد و اعلام کرد؛ سازمان حفاظت محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران به‌شدت حملات اخیر رژیم‌صهیونیستی به مخازن انبار سوخت‌های فسیلی و سایر اقدامات تخریبی انفجاری را که موجب آلودگی گسترده و تخریب محیط‌زیست شده است، محکوم می‌کند. این اقدامات غیرمسئولانه علاوه بر تهدید مستقیم سلامت عمومی و اکوسیستم‌های منطقه‌ای، منجر به انتشار مواد سمی و آلاینده‌هایی شده‌اند که پیامدهای بلندمدتی بر کیفیت هوا، منابع آب و زیستگاه‌های طبیعی خواهند داشت.
این تخریب‌ها در شرایطی رخ می‌دهد که کشورهای منطقه تلاش می‌کنند، از معاهدات جهانی مانند توافقات زیست‌محیطی سازمان ملل و کنوانسیون‌های مربوط به کنترل انتشار آلاینده‌ها تبعیت کنند.
سازمان حفاظت محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران از سازمان ملل متحد، برنامه محیط‌زیست ملل متحد، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و سایر نهادهای مسئول محیط‌زیست منطقه‌ای و جهانی می‌خواهد که به این بحران محیط‌زیستی توجه ویژه داشته باشند و اقدامات لازم را برای توقف تخریب‌ها و جلوگیری از تداوم چنین فجایع زیست‌محیطی اتخاذ کند.
در شرایطی که تغییرات اقلیمی و بحران‌های محیط‌زیست، چالش‌های مشترک بشر در قرن حاضر است، تخریب عمدی محیط‌زیست و گسترش آلودگی ناشی از حملات نظامی باید با واکنش جدی جامعه جهانی مواجه شود. ما خواستار محکومیت صریح این اقدامات از سوی نهادهای بین‌المللی و پیگیری حقوقی در مجامع بین‌المللی و اعمال فشار بر عاملان این تخریب‌ها هستیم تا از ادامه روند نابودی زیست‌بوم منطقه جلوگیری شود. سازمان حفاظت محیط‌زیست جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان نهاد مسئول حفاظت از محیط‌زیست کشور، متعهد به همکاری با نهادهای جهانی در مقابله با این تهدیدات است و آمادگی خود را برای ارائه مستندات و ادله علمی در این زمینه اعلام می‌دارد.
نگاه حقوق بین‌الملل به حفاظت از محیط‌زیست در مخاصمات
پوریا عسکری ـ دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه‌طباطبایی
محیط‌زیست، قربانی خاموش جنگ است که با تخریب و نابودی آن، سیلی از فجایع گریبان انسان و جوامع بشری را می‌گیرد.
جنگ پدیده‌ای شوم است، اما آثاری که از خود باقی می‌گذارد، محدود به بازه زمانی رخداد مخاصمات فعال نیست و به‌ویژه درباره تخریب محیط‌زیست که در کشاکش بحران تغییرات اقلیم، می‌تواند آثار و خرابی‌های مرگبارتری بر جای گذارد. برای مثال در سرزمینی که دولتش در نتیجه جنگ از رمق افتاده، فقر یورش آورده و ذخایر راهبردی‌اش به‌انتها رسیده و از دگر سو، تخریب محیط‌زیست به‌سبب جنگ و تغییرات آب‌وهوایی، امکان تهیه آب و غذای سالم را نیز دشوارتر کرده، چرخه خشونت ناگزیر لاینقطع خواهد شد. به‌نحوی که گویی خشونت، عنصر اساسی برای بقا شده و البته آنان که ضعیف‌تر هستند را گریزی جز گذار از خانه و کاشانه و آوارگی نخواهد بود. از سوی دیگر، تخریب محیط‌زیست به واسطه جنگ‌ها و تغییرات اقلیمی، خود می‌تواند در کنار سایر عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، خطر بروز جنگ‌های آینده را تشدید کند.
برمبنای تحقیق پژوهشگران دانشگاه استنفورد، چنانچه تغییرات آب‌وهوایی منجر به گرمایشی به‌میزان ۲ درجه سانتیگراد شود، خطر رخداد مخاصمات مسلحانه ۱۳درصد افزایش می‌یابد و اگر افزونی گرمایش به ۴درجه سانتیگراد برسد، احتمال بروز مخاصمات مسلحانه ۲۶درصد افزایش خواهد یافت.
کمیسیون حقوق بین‌الملل سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۳ موضوع حفاظت از محیط‌زیست در رابطه با مخاصمات مسلحانه را در دستور کار خود قرار داده و نیز کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در سال ۲۰۲۰ مجموعه‌ای از قواعد و رهنمودها را در این خصوص منتشر کرده است. در حقوق بشردوستانه، اموال به نظامی و غیرنظامی تقسیم می‌شوند. اموال نظامی، هدف نظامی تلقی شده و حمله به آنها مجاز است. سایر اموال که در این دسته قرار نمی‌گیرند، به‌موجب اصل تفکیک از حمله مصون هستند. این مصونیت مطلق است، اما ممکن است ضرورت‌های نظامی، حمله‌ای را توجیه کنند که پیامد آن، تخریب و انهدام تصادفی اموال غیرنظامی باشد. محیط‌زیست در دسته اموال غیرنظامی جای دارد و بنابراین جز در مواردی که کاربرد دوگانه آن احراز شود، از حمله مصون است. در چارچوب حقوق بشردوستانه، علاوه بر این حمایت کلی، به‌طورخاص نیز از محیط‌زیست در مقابل آثار جنگ حمایت شده است.
عبارت محیط‌زیست در اسناد بین‌المللی تعریف نشده است،اما باتوجه به فحوای اسناد، می‌توان بر آن بود که دامنه این عبارت، مفهوم وسیعی را در برمی‌گیرد که شامل هر آنچه می‌شود که به‌دست بشر ساخته نشده است؛ هوا، اقیانوس، آب، خاک، سنگ‌ها، کوه‌ها، تپه‌ها، گیاهان و حیوانات. اصل شماره ۱۴ پیش‌نویس سال ۲۰۱۹ کمیسیون حقوق بین‌الملل مقرر می‌کند که حقوق مخاصمات مسلحانه، مشتمل بر اصول و قواعد تفکیکی، تناسب، ضرورت نظامی و احتیاط در حمله، باید به‌منظور حفاظت از محیط‌زیست درباره آن اعمال شوند.
اموال غیرنظامی اصولا به‌موجب اصل تفکیک از حمله مصون هستند و محیط‌زیست، ماهیتی غیرنظامی دارد،اما ممکن است بنا بر موقعیت، هدف یا کاربرد در تعریف اهداف نظامی جای گیرد، مشروط بر اینکه اولا سهم موثری در عملیات نظامی ایفا کند و ثانیا پیامد حمله به آن، مزیت نظامی قطعی و حتمی باشد. تسلیحاتی که در جنگ‌ها به‌کار می‌روند، می‌توانند علاوه بر انسان، برای محیط‌زیست نیز خطرهای بسیار جدی ایجاد کنند، بنابراین باید از مقررات موجود در این حوزه حقوق بشردوستانه نیز برای حفاظت غیرمستقیم از محیط‌زیست بهره گرفت.
به‌موجب رهنمودهای ۲۰۲۰ صلیب سرخ، استفاده از روش یا ابزارهای جنگی که به قصد ایراد خسارات گسترده، شدید و طولانی‌مدت به محیط‌زیست صورت می‌گیرند یا ممکن است چنین صدماتی را به‌بار آورند، به‌طورکلی منع شده است. پروتکل اول الحاقی ۱۹۷۷ حمله تلافی‌جویانه علیه محیط‌زیست را منع می‌کند. بنابراین دولت‌های عضو این معاهده باید به این ممنوعیت مطلق احترام گذارند و دولت‌های غیرعضو پروتکل از حمله تلافی‌جویانه علیه اموال متعلق به افراد موردحمایت کنوانسیون‌های ژنو منع شده‌اند و این ممنوعیت شامل آن بخش از محیط‌زیست که در این دسته قرار دارد نیز می‌شود.
سخن پایانی
معمولا در جنگ‌ها پس از خسارات انسانی، آسیب‌های اقتصادی و نابودی زیرساخت‌ها و تاسیسات و ساختمان‌ها موردتوجه قرار می‌گیرد و آثار و پیامدهای مخرب جنگ بر محیط‌زیست و منابع‌طبیعی فراموش می‌شود. جنگ ۱۲روزه اسرائیل با ایران نیز علاوه بر خسارات مالی و جانی، قطعا آثار جبران‌ناپذیری نیز بر محیط‌زیست گذاشته است.
باور کنیم جنگ‌ها، نابودکننده محیط‌زیست هستند و باید برای مقابله با آثار محیط‌زیستی حملات اخیر اسرائیل به ایران نیز،ضروری است تا برنامه‌های احیا و بازسازی محیط‌زیست در برنامه‌های بازسازی پساجنگ قرار گیرند.
