تاریخچه چاپ سنگی در دنیا و ایران

نخستین‌بار چاپ سنگی، توسط آلمانی‌ها در ۱۷۹۶ میلادی اختراع شد. یک خواننده تئاتر آلمانی به نام آلویس زنفلدر برای به‌چاپ رساندن تصنیف‌هایش و هزینه‌های بالای چاپ، دست به کار شد. او به‌طوراتفاقی پی به کاربرد تیزاب روی سنگ‌های نرم، صاف و کم‌وزن (نزدیکی رود راین)، کاربرد چاپ سنگی را یافت. تنها متد برای چاپ تصاویر رنگی در تیراژ بالا در قرن ۱۹ چاپ سنگی بود. این روش چاپی، امروزه تنها در هنرهای تجسمی کاربرد دارد. چاپ سنگی برای نخستین‌بار در زمان فتحعلیشاه‌قاجار از اروپا به ایران راه پیدا کرد. در آن زمان عباس‌میرزا صالح شیرازی به دستور میرزا نایب‌السلطنه، به مسکو رفت و برای نخستین‌بار، دستگاه چاپ سنگی را با خود به ایران وارد کرد. عباس‌میرزا صالح شیرازی با دستگاه چاپ سنگی، نخستین چاپخانه سنگی را در ایران و در تبریز دایر کرد.

نخستین چاپ سنگی در تبریز، در ۱۲۵۰ هجری قمری چاپ قرآن و بعد از آن چاپ کتاب زادالعماد در ۱۲۵۱ هجری قمری بود. در ۱۲۵۹ هجری قمری شخصی با نام «عبدالعلی» تجهیزات چاپ سنگی را به تهران آورد. کتاب «تاریخ معجم» در همان سال و سپس «بطر کبیر» را به‌چاپ رساند. در ۱۲۶۵ هجری قمری کتاب حدیقه‌الشیعه به تالیف مقدس‌اردبیلی از طریق چاپ‌سنگی، چاپ شد. بعد از این چاپ سنگی به‌سرعت در شهرهای دیگر ایران رواج گرفت. در مدت ۵۰ سال، تنها روش چاپ در ایران محسوب می‌شد. تا پایان دوره سلطنت قاجار، هر آنچه در ایران به‌چاپ می‌رسید، چاپ سنگی بود.

قرآن، نخستین کتاب چاپ سنگی در ایران

چاپ سنگی، یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های چاپ در جهان بوده است که نسخه‌ها و کتاب‌های بسیاری از این مدل چاپ در دنیا وجود دارد که بسیار تاریخی و البته قیمتی هستند. در ادامه این گزارش، بیشتر به موضوع چاپ سنگی پرداخته‌ایم. مجید غلامی جلیسه، محقق و پژوهشگر حوزه چاپ و نشر در ارتباط با پیشینه چاپ سنگی اظهار کرد: در ابتدا باید اشاره کرد که «قرآن مجید» نخستین کتابی است که به‌صورت چاپ سنگی در ایران منتشر شد و کاتب این اثر «محمدحسین تبریزی» بود که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس محفوظ است. وی گفت: آلوئیس زنه فلدر، نمایشنامه‌نویس آلمانی، ۳۰۰ سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، چاپ سنگی یا لیتوگرافی را در سال ۱۷۹۶ میلادی اختراع کرد. گوتنبرگ پیش از این موفق شده بود که صنعت چاپ سربی را در اروپا توسعه بدهد، اما مشکل عمده‌ای که در چاپ سربی (گوتنبرگی) وجود داشت، پرهزینه‌بودن و زمانبر بودن آن بود که بعدها با اختراع زنه فلدر و تکنیک او (چاپ سنگی) این مشکل برطرف شد. تکنیک و اختراع چاپ سنگی از سوی زنه فلدر که برپایه ترکیبات شیمیایی بود، به دلایلی چون سرعت بیشتر، هزینه کمتر، سهولت کار و ویژگی‌های هنری آن به‌سرعت رواج پیدا کرد و در کشورهای مختلف اروپایی، افریقایی و ممالک اسلامی (به‌ویژه در ایران) جای خود را باز کرد و امکان ارائه و نمایش ویژگی‌های هنری و عناصر بصری در چاپ را برای ناشران و تصویرگران به‌وجود آورد. غلامی در ارتباط با پیشینه ورود چاپ سنگی به ایران افزود: در سال ۱۲۴۹ قمری برای نخستین‌بار چاپ سنگی وارد ایران شد و در این زمان بود که در چاپخانه‌ای در تبریز تصمیم گرفته می‌شود تا کتاب قرآن با این تکنیک منتشر شود. یکی از اتفاقات قابل‌توجهی که در دوره قاجار اتفاق افتاد، این بود که دستگاه‌های چاپ سنگی سیار تولید شد و امکانات چاپی بسیاری را به‌وجودآورد. دستگاه چاپ سنگی «واترلو و پسر» (۱۸۵۵ م.) لندن، از جمله دستگاه‌هایی بود که مورداستقبال ایرانی‌ها واقع شد و در زمان ناصرالدین‌شاه روزنامه «حکیم‌الممالک»، نخستین روزنامه‌ای بود که در 3 شماره با همین تکنیک به‌صورت سیار منتشر شد و همچنین بعدها، روزنامه‌هایی به‌همین شیوه از جمله روزنامه «اردوی همایون» انتشار یافت.

تکنینک تصویرسازی چاپ سنگی در ایران

وی در ادامه با بیان اینکه تکنیک تصویرسازی چاپ سنگی از روسیه به ایران آمد، عنوان کرد: «قانون نشانه‌ها» (رسال‌های در حکم دادن نشان به رجال دولتی و دستورالعمل‌های صادرشده درباره ترسیم شکل نشانه‌ها و ...)، «دیوان نشاط» و کتاب «لیلی و مجنون» (با استفاده از 4 تصویر) از نخستین آثار مصوری است که در ایران با استفاده از تکنیک چاپ سنگی منتشر شده‌اند که در واقع این آثار درب جدیدی گشودند برای انتشار دیگر آثار مصور در سلسله‌‎آثار منتشرشده ایرانی. یکی از قدیمی‌ترین مستندات تاریخی از کارگاه چاپ سنگی در ایران به مجلس چاپ «میرزا علی قلی خویی» در کتاب «خمسه نظامی» در سال ۱۲۶۴ قمری اختصاص دارد. در واقع، نقطه اوج تصویرسازی این دوران را می‌توان به «علی قلی خویی» در کتاب‌ها و «صنیع‌الملک» در روزنامه‌ها و مطبوعات دوره زمانی ۱۲۷۰ تا ۱۲۸۰ قمری (اواسط دوره ناصری) نسبت داد، اما بعد از آن در «دوره صفوی» تصویرسازی آثار چاپ سنگی با افت شدیدی رو‌به‌رو شد که دلایل آن به تقاضای بیش از حد بازار، عرضه سریع‌تر و هزینه کمتر ناشران (همچون وضعیت امروز) برمی‌گشت.

مشکلات اساسی صنعت سرب و روی

در گذشته از سرب برای ساخت حروف متحرک در روش چاپ سربی استفاده می‌شد که در آن حروف برجسته سربی روی کاغذ نقش می‌بستند. این روش تا اواسط قرن بیستم رایج بود، اما امروزه به‌دلیل پیشرفت فناوری‌های جدید و دستگاه‌های الکترونیک و رایانه‌ای، استفاده از حروف سربی در صنعت چاپ بسیار کم و این روش منسوخ شده است.

حسن حسینقلی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های سرب و روی در ارتباط با مشکلات فعالان این صنعت به صمت گفت: زمانی که سوخت کاهش یابد، تولید نیز کاهش خواهد یافت، علاوه بر این، تامین مواد ناریه نیز با مشکل روبه‌رو شده است که روند تولید را با مشکلات اساسی روبه رو خواهد کرد. مشکلات اساسی از جمله کمبود انرژی، افزایش عوارض صادراتی و حقوق دولتی، چشم‌انداز صنعت سرب و روی را از اهداف خود دور کرده است.

حسینقلی ادامه داد: زمانی که برق و گاز در دسترس نیست و در تامین این سوخت‌ها با مشکلات بزرگ مواجه هستیم و سوخت مصرفی ماشین‌آلات کاهش یافته و همچنین عوارض صادراتی از ۲ درصد به ۵ درصد افزایش یافته و حقوق دولتی ۱۰برابر شده است، تولیدکنندگان دیگر با چگونه می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند؟

رئیس اتحادیه صادرکنندگان سرب و روی بااشاره به کاهش تولید در این صنعت گفت: در حال ‌حاضر بسیاری از معادن تعطیل شده‌اند. چراکه ماشین‌آلات معدنی مانند لودر، بیل مکانیکی و کمپرسورها به سوخت نیاز دارند که سهمیه آن کاهش یافته و این امر موجب شده است که میزان ساعات کار این ماشین‌آلات از ۱۰ ساعت به ۵ ساعت در روز کاهش یابد که به‌طورمستقیم تولید را نیز به نصف رسانده است. چنین امری را باید زنگ خطری برای معادن سرب و روی کشور دانست. در صورتی که چنین شرایطی در سال جدید ادامه پیدا کند و سوخت از منابع خارجی تامین نشود، تولید مواد معدنی با مشکلات جدی مواجه خواهد شد و معادن به‌سمت تعطیلی خواهند رفت.

افزایش عوارض صادراتی

حسینقلی افزود: مجلس عوارض صادراتی را نیم درصد تصویب کرد، اما پس از ارجاع به هیات‌وزیران، این میزان به ۲ درصد افزایش یافت و در ادامه و پس از اعتراض تولیدکنندگان، این رقم به ۸۰.۵ درصد رسید. 

این امر در حالی است که مجلس، بر قانونی بودن میزان تعیین‌شده تاکید کرده بود؛ اما چرا این موضوع به هیات‌وزیران واگذار شد؟ چرا تعیین قطعی میزان عوارض به دولت سپرده شد؟ هیات‌وزیران همان روند را که در گذشته اجرا کرده بود، تکرار کرد. در حالی که تعیین قطعی به‌معنای اعمال و اجرای قانون موجود است، نه اینکه درصد جدیدی مشخص شود. در نتیجه، عوارض صادراتی از 0.5درصد به ۸۰.۵ درصد افزایش یافت.

وی در ادامه به مشکلاتی که این تغییر ناگهانی برای تولیدکنندگان ایجاد کرده است، اشاره کرد و گفت: برخی تولیدکنندگان، کالاهایی مانند آهن، قراضه، مس و سایر فلزات را خریداری کرده و با در نظر گرفتن عوارض 0.5درصد، صادر کرده‌اند. اما زمانی که عوارض به ۸۰.۵ درصد افزایش یافت، این افراد چگونه باید هزینه‌های خود را مدیریت کنند؟ یک محصول را که با ۱۰ درصد سود فروخته‌اند، حال باید ۸۰ درصد از درآمد آن را به دولت بدهند؛ این یعنی ۷۰ درصد ضرر برای تولیدکننده که چنین شرایطی از هیچ منطقی پیروی نخواهد کرد.

تهدید جایگاه ایران در صنعت سرب و روی

رئیس اتحادیه صادرکنندگان سرب و روی ایران درباره وضعیت رقابتی این صنعت در سطح بین‌المللی گفت: در حال‌ حاضر، کشورهای بسیاری در حال سرمایه‌گذاری گسترده در صنعت سرب و روی هستند و اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، آنها جای ایران را خواهند گرفت؛ ترکیه در این حوزه بسیار قوی عمل می‌کند و در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری‌های بسیاری انجام داده است. همچنین عربستان نیز با سرمایه‌گذاری‌های کلان در صنعت سرب، روی و مس، در حال تبدیل شدن به یک بازیگر اصلی در این بخش است؛ حجم سرمایه‌گذاری‌هایی که در عربستان در این بخش انجام می‌شود، فوق‌العاده بالاست و به‌نوعی باید آن را وحشتناک دانست.

وی افزود: علاوه بر ترکیه و عربستان، کشورهای دیگری مانند آذربایجان و حتی افغانستان نیز، در حال ورود جدی به صنعت سرب و روی هستند؛ این کشورها در حال توسعه زیرساخت‌های لازم برای فرآوری و استخراج هستند و اگر ما در ایران سیاست‌های نادرستی را در پیش بگیریم، بدون شک جایگاه خود را در این صنعت از دست خواهیم داد. سال ۱۴۰۳ وضعیت خوبی در این صنعت نداشتیم و امسال نیز با ادامه این روند، شرایط نه‌تنها بهبود پیدا نمی‌کند، بلکه روزبه‌روز وخیم‌تر می‌شود.

سخن پایانی

چاپخانه سنگی اول در تهران و بعد در اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران راه‌اندازی شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوره قاجاریه، برای آنچه در ایران به چاپ می‌رسید، از روش چاپ سنگی استفاده می‌شد.