نقطه‌ضعف بزرگ صنعت بازیافت
ایران در بازیافت کاغذهای بسته‌بندی توانسته است موفقیت‌های نسبی کسب کند و حتی بخشی از تولید داخلی خود را به صادرات نیز اختصاص دهد، اما صنعت کاغذ کشور هنوز با چالش‌های عمیق و ساختاری روبه‌روست که مسیر دستیابی به خودکفایی واقعی را دشوار کرده است. کارشناسان می‌گویند، مشکل اصلی در مرحله جمع‌آوری و جداسازی انواع کاغذهاست؛ بسیاری از کاغذها به‌صورت مخلوط وارد چرخه بازیافت می‌شوند و همین مسئله، کیفیت تولید کاغذهای نو را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، کمبود تولید کاغذهای چاپ و تحریر و محدودیت منابع اولیه، فشار مضاعفی بر این صنعت وارد کرده است. این محدودیت‌ها باعث شده است که کارخانه‌ها حتی در مواقعی به تولید کاغذ بسته‌بندی روی آورند تا حداقل ظرفیت تولیدشان حفظ شود. به‌گفته متخصصان، بدون فرهنگ‌سازی عمومی، سرمایه‌گذاری هدفمند، پشتیبانی دولت و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، بحران کمبود کاغذ همچنان ادامه خواهد داشت. آنها هشدار می‌دهند که اگر این روند اصلاح نشود، کیفیت بازیافت هرگز به استانداردهای جهانی نخواهد رسید و صنعت کاغذ کشور در وضعیت شکننده و آسیب‌پذیری باقی خواهد ماند، در حالی که نیازهای فرهنگی، آموزشی و بهداشتی جامعه همچنان بدون راهکار پایدار رها خواهد شد. صمت در این همین زمینه گفت‌وگویی داشته با حسین جلالی ترشیزی، استاد دانشگاه شهید بهشتی که در ادامه می‌خوانید.
ضرورت بازیافت پسماند کاغذ در ایران چیست و چه چالش‌ها یا مشکلاتی در مراحل مختلف این فرآیند وجود دارد؟
در تولید کاغذ بازیافتی از کاغذهای جمع‌آوری‌شده نباید انواع کاغذها را با هم وارد فرآیند بازیافت کرد. نکته‌ای که ما در ایران باید روی آن کار کنیم، همین مرحله اولیه بازیافت کاغذ است که از آن به‌عنوان دسته‌بندی انواع کاغذها یاد می‌شود. عمده اشکالی که در حال حاضر در کشور با آن روبه‌رو هستیم، دسته‌بندی انواع کاغذها و در مرحله ابتدایی جمع‌آوری در مبدأ است.
استفاده از بازیافت پسماند کاغذ هم به‌دلیل مسائل محیط‌زیستی و هم از منظر اقتصادی در همه جای دنیا متداول و ضروری است. در کشور ما که منابع اولیه تولید کاغذ بسیار محدود است، این مسئله ضرورتی‌تر به‌شمار می‌آید. به‌همین‌دلیل نیز، چندین سال و چند دهه است معضل کاغذ گریبانگیر کشور ما شده و همچنان ادامه دارد.
از سوی دیگر، با مقایسه‌ای میان هزینه‌های جمع‌آوری کاغذ باطله‌ها و انتقال آنها به کارخانه بازیافت با هزینه قطع درختان و انتقال آنها به کارخانه، می‌توان به ارزان بودن راهکار بازیافت برای تولید کاغذ پی برد، چراکه برای مثال به‌لحاظ شیمیایی، فرآیند رنگ‌بری از کاغذ باطله‌ها خیلی ارزان‌تر از تولید کاغذهای نو از چوب درختان است.
به‌گفته کارشناسان، بازیافت فقط ۲۵درصد کاغذهای باطله از قطع شدن یک میلیون و ۷۰۰ هزار درخت جلوگیری می‌کند و ۱۰۰هزار تن کاغذ بازیافتی از آن تهیه می‌شود.
بازیافت کاغذ در ۷ مرحله جمع‌آوری، جداسازی، خمیرسازی، جوهرزدایی، تولید کاغذهای جدید، برش زدن و بسته‌بندی انجام می‌شود.
برای پرداخت به موضوع بازیافت پسماند کاغذ، ابتدا به ضرورت بازیافت این محصول بپردازید.
به‌طورمیانگین حدود ۷ تا ۸ درصد از میزان پسماند جمع‌آوری‌شده روزانه در شهر تهران را انواع فرآورده‌های کاغذی تشکیل می‌دهد که اگر در شبانه‌روز، ماه یا سال بررسی شود، به عددی بزرگ و قابل‌توجه می‌رسیم. امروزه بازیافت نه یک امر انتخابی، بلکه اجتناب‌پذیر است. استفاده از بازیافت پسماند کاغذ، هم به‌خاطر مسائل زیست‌محیطی و هم از منظر اقتصادی در همه‌جای دنیا متداول و ضروری است.
در کشور ما که منابع اولیه تولید کاغذ بسیار محدود است، این مسئله ضرورتی‌تر به‌شمار می‌آید. چند دهه است که معضل کاغذ گریبانگیر کشور شده است. از سویی کاغذ جزو کالاهایی استراتژیک محسوب می‌شود.
استراتژیک بودن کاغذ، هم در بعد فرهنگی و مصارف آموزشی و پژوهشی مطرح است و هم در بعد بهداشتی. میزان مصرف کاغذ در همه‌جای دنیا، شاخصی برای توسعه فرهنگی و توسعه بهداشتی است. استفاده از کاغذهای بهداشتی در ایران باتوجه به گستره مصرفی که دارد، نسبت به بقیه کشورها کمتر است، اما مصرف انواع دیگر کاغذ، به‌ویژه کاغذهای بسته‌بندی و همچنین کاغذهای چاپ و تحریر در حال افزایش است. به‌همین خاطر، ضرورت بازیافت انواع کاغذ در ایران بیش از دیگر کشورها از جمله کشورهای اروپایی و امریکای شمالی است.
در حال حاضر مشکل اصلی در فرآیند و مراحل بازیافت پسماند کاغذ در ایران چیست؟
نکته حائزاهمیت در بازیافت کاغذ، نوع کاغذی است که قرار است، بازیافت شود. درباره کاغذهای بسته‌بندی، اهمیت و حساسیت توجه به جداسازی کاغذها کمتر است.
اما درباره کاغذهایی که مصرف چاپ و تحریر داشته‌اند و قرار است دوباره برای کاغذهای چاپ و تحریر مورداستفاده قرار بگیرند، مبحث جداسازی انواع کاغذها بسیار اهمیت دارد.
به‌عبارتی در تولید کاغذ بازیافتی از کاغذهای جمع‌آوری‌شده، نباید انواع کاغذها را با هم وارد فرآیند بازیافت کنید. نکته‌ای که در ایران باید روی آن کار کنیم، این مرحله اولیه بازیافت کاغذ است که از آن به‌عنوان دسته‌بندی انواع کاغذها یاد می‌شود.
این جمع‌آوری می‌تواند توسط شهرداری تهران یا افرادی که به‌صورت تجاری و خصوصی کار جمع‌آوری را انجام می‌دهند، انجام شود. اگر فرآیند جداسازی انواع کاغذها به‌درستی انجام شود، مراحل بعدی بازیافت و در آخر تولید کاغذی در کارخانه کاغذسازی راحت‌تر خواهد بود.
صنعت کاغذ ایران در مراحل بعد از جمع‌آوری پسماند کاغذ، نه در سطح کشورهای خیلی پیشرفته، اما استاندارد خوبی دارد. از همین‌رو در فرآیند تولید کاغذ از پسماند کاغذ، مسئله اساسی که باید به آن توجه شود، جداسازی انواع کاغذها در مبدأ است. انجام این کار، نیازمند فرهنگ‌سازی عمومی است. امروز بخش وسیعی از شهروندان می‌دانند که باید کاغذ را از سایر زباله‌ها مجزا کرد.
اما بحث دیگر این است که باید خود کاغذها را هم از یکدیگر مجزا کنیم. به‌طورمثال، کاغذ روزنامه، کاغذ دفترچه یادداشت و کاغذ کارتن با یکدیگر تفاوت دارند و مراحل فرآوری و استفاده‌ای که از آن می‌شود، با هم متفاوت است. اگر در رسانه‌ها و در فضاهای آموزشی از جمله مدارس بیشتر به این موضوع توجه و اطلاع‌رسانی شود، بحث بازیافت و استفاده مجدد از الیاف سلولزی، تقویت شده و بهبود پیدا می‌کند.
در مقیاسی کلان‌تر، فرآیند بازیافت کاغذ در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ایران در موضوع بازیافت کاغذهای بسته‌بندی، بسیار موفق بوده و امروز توانایی صادرات کاغذهای بسته‌بندی و اضافه تولید در داخل کشور وجود دارد. در چندین سال گذشته، کارخانه‌هایی برای تولید کاغذ بسته‌بندی‌شده راه‌اندازی شده و در چند سال آینده باز هم راه‌اندازی خواهد شد و به‌همین‌خاطر، کمبودی برای تولید این محصول نخواهیم داشت.
مشکل موجود در تولید کاغذهای چاپ و تحریر است که هم منابع تولید این نوع کاغذها در ایران محدودیت دارد و هم با کمبود تکنولوژی در این زمینه روبه‌رو هستیم.
محدودیت مواد اولیه تولید کاغذهای چاپ و تحریر، هم به‌لحاظ کمی و هم به‌لحاظ کیفی وجود دارد.
به معضل کمبود کاغذهای چاپ و تحریر اشاره کردید. در این زمینه راهکار را در چه می‌بینید؟
وضعیت جغرافیایی ایران این اجازه را نمی‌دهد که بخواهیم در سطح کشورهای اسکاندیناوی یا امریکای‌شمالی، تولیدات کاغذ و چوب را توسعه بدهیم. در این کشورها گونه‌های بومی جنگل‌ها عمدتا درختان سوزنی‌برگ مانند کاج است، اما درخت‌های جنگل‌های ایران اغلب درختان پهن‌برگ مثل راش، بلوط و توسکا هستند که کیفیت پایین‌تری نسبت به درختان سوزنی برگ برای تولید کاغذ دارند.
ماهیت الیافی که از دو نوع خانواده درختان سوزنی‌برگ و پهن‌برگ به‌دست می‌آید، متفاوت است و این تفاوت به‌صورت آشکاری خود را در ویژگی‌هایی که کاغذ از آن به‌دست می‌آید، نشان می‌دهد. بنابراین از این منظر درختان کشور ما با کشورهای اروپایی به‌عنوان مواد اولیه تولید کاغذ قابل‌مقایسه نیست. حتی در یک افق صدساله هم نمی‌شود، جایگزینی با درختان سوزنی برگ داشت. اساسا شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی ایران، اجازه کشت و برداشت این نوع جنگل‌ها را نخواهد داد. موردی که در اینجا می‌شود به‌عنوان راهکار به آن اشاره کرد، تکیه بر واردات چوب و الیاف استحصال‌شده به‌ویژه از کشورهای آسیای میانه و همسایه شمالی ایران مانند روسیه است.
چندین سال است، کارخانه چوب مازندران باوجود طرح تنفس جنگلی که اجرا می‌شود، همیشه پایین‌تر از ظرفیت اسمی خود به تولید کاغذ مبادرت کرده است.
گاهی اوقات نیز، این تولید کاغذ که باید از نوع چاپ و تحریر باشد، به‌سمت تولید کاغذهای بسته‌بندی رفته است. در واقع هدف کارخانه چاپ و تحریر بوده، اما به‌واسطه اینکه الیاف موردنیاز برای تولید کاغذ چاپ و تحریر و کاغذ روزنامه در دسترس نبوده، به‌خاطر سرپا نگه داشتن کارخانه به‌سمت بازیافت کاغذهای بسته‌بندی رفته است. اگر بخواهیم به‌سمت حل این مشکل برویم یا باید از کشورهای شمالی ایران چوب وارد کنیم که زیرساخت واردات آن از طریق دریا و حمل‌ونقل ریلی وجود دارد یا اینکه خمیر کاغذ را وارد کنیم. البته در استان خوزستان چند کارخانه تولید کاغذهای چاپ و تحریر در حال احداث است، اما فرآیند احداث آن به‌طورغیرمعقولی ادامه پیدا کرده است.
منبع اولیه الیاف این کارخانه‌ها از تفاله نیشکرکارخانه‌های شکرسازی خوزستان حاصل می‌شود و می‌تواند بخشی از نیاز کشور را پوشش دهد. با این حال، اگر این کارخانه‌ها هم راه‌اندازی شود، کمبود کاغذ چاپ و تحریر کاملا برطرف نخواهد شد و همچنان نیاز به سرمایه‌گذاری و هم‌اندیشی بین دولت و اصحاب دانشگاهی برای برطرف کردن آن وجود دارد.
سخن پایانی
بازیافت پسماند کاغذ نقش مهمی در کاهش وابستگی به منابع‌طبیعی محدود و حفظ جنگل‌ها دارد. باوجود موفقیت در تولید کاغذهای بسته‌بندی، کمبود و محدودیت در تولید کاغذهای چاپ و تحریر همچنان چالش‌برانگیز است و نیازمند جداسازی دقیق کاغذها، سرمایه‌گذاری هدفمند، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و همکاری دولت، دانشگاه‌ها و صنعت است. تنها با این رویکرد چندجانبه است که می‌توان کیفیت بازیافت را ارتقا داد، نیازهای کشور به انواع کاغذ را تامین کرد و این صنعت حیاتی را به مسیر توسعه پایدار هدایت کرد.
