جاده پر پیچ و خم فولاد سبز
حرکت بهسمت فولاد سبز می‌تواند مسیر تخریب طبیعت را متوقف کند. دلیل مطرح کردن طرح فولاد سبز در ایران و جهان نگرانی‌های ناشی از آسیب‌های زیست‌محیطی و همچنین افزایش هزینه‌های زنجیره تامین بوده است که امروزه تولیدکنندگان بزرگ در سطح جهان در تلاش هستند تا فعالیت خود را براساس فولاد سبز انجام دهند. استفاده از هیدروژن و جایگزین کردن آن می‌تواند از انتشار گازهای آلاینده جلوگیری کرده و در طولانی‌مدت نیز ضایعات فولاد را نیز بهحداقل برساند. چین، امریکا، ژاپن، سوئد و آلمان از جمله کشورهایی هستند که دسترسی بالایی به تکنولوژی‌های روز دنیا را داشته و جزء نخستین کشورهایی بوده‌اند که به طرح فولاد سبز پیوسته‌اند.
هزینه تولید فولاد سبز چقدر است؟
عبور از تولید سنتی فولاد و بهره‌مندی از تولید فولاد سبز، تحولی عظیم و پرهزینه در صنعت فولادسازی است که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان در تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه فناوری‌های نوین است. اتحادیه اروپا با هدف دستیابی به انتشار خالص صفر کربن تا سال ۲۰۵۰، این مسیر را در پیش گرفته و شرکت‌های بزرگی مانند آرسلور میتال نیز متعهد به این هدف شده‌اند. اما هزینه‌های این تحول بسیار بالاست و تخمین زده می‌شود که کربن‌زدایی از صنعت فولاد در اروپا حدود ۴۰میلیارددلار هزینه داشته باشد. چین نیز باتوجه به سهم بالای خود در تولید فولاد جهان، برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به‌واسطه این صنعت، تلاش‌های گسترده‌ای را آغاز کرده است.
یکی از راهکارهای کاهش هزینه‌های تولید فولاد سبز، استفاده از قراضه آهن به‌عنوان ماده اولیه است. این امر نه‌تنها به صرفه‌جویی در استخراج و فرآوری سنگ‌آهن کمک می‌کند، بلکه هزینه‌های تولید را نیز کاهش می‌دهد. با این حال، به‌دلیل هزینه‌های بالای تجهیزات و فناوری‌های موردنیاز، تحقق این امر در کوتاه‌مدت برای کشورهایی مانند ایران که با چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو است، بسیار دشوار است. ایران که به‌تازگی از جمع ۱۰تولیدکننده برتر آهن و فولاد جهان خارج شده، با مشکلات جدی مانند خشک شدن دریاچه‌ها به‌دلیل آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های فولادسازی مواجه است. دستیابی به هدف تولید فولاد سبز در چنین شرایطی، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های عظیم، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری همه‌جانبه تمامی بخش‌های جامعه است.
فولاد سبز به‌عنوان یک مسیر امیدوارکننده
مجتبی ابراهیم بای سلامی، فعال معدن در ارتباط با حرکت معادن بهسمت فولاد سبز به صمت گفت: در سال‌های گذشته، مفهوم فولاد سبز به‌عنوان یک مسیر امیدوارکننده برای کاهش اثرات زیست‌محیطی صنعت فولاد پدیدار شده است. فولاد سبز شامل تولید فولاد بدون استفاده از سوخت‌های فسیلی است. این کار را می‌توان با استفاده از منابع انرژی کم‌کربن مانند هیدروژن، گازی شدن زغال‌سنگ یا الکتریسیته به‌جای مسیر سنتی تولید کربن فشرده نیروگاه‌های زغال سنگ انجام داد.
بای سلامی ادامه داد: فولاد سبز که با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و هیدروژن تولید می‌شود، یک راه امیدوارکننده برای کربن‌زدایی تولید فولاد و گسترش صنعت هیدروژن است. ایران که دارای منابع تجدیدپذیر فراوان و ذخایر سنگ‌آهن است، در موقعیت ایده‌آلی برای حمایت از این فناوری دوستدار محیط‌زیست قرار دارد. تولید فولاد سبز از نظر زیست‌محیطی و اقتصادی دارای چالش‌های مهمی نیز است.
فولاد سبز به‌صرفه‌تر است
وی گفت: فولاد سبز تولید خود را در نخستین کارخانه فولاد سبز اروپا در شمال سوئد آغاز کرده است. از روش‌های تولید فولاد سبز، استفاده از هیدروژن برای واکنش با سنگ‌آهن و تولید بخار آب یا بازیافت مواد خام است. نتایج تحقیقات نشان داد که استفاده از فولاد سبز، باوجود چالش‌هایی که دارد به کاهش انتشار گاز CO۲ کمک می‌کند و از نظر اقتصادی نسبت به فولاد معمولی به‌صرفه‌تر است. هدف فولاد سبز این است که تولید فولاد سازگارتر با محیط‌زیست باشد و تاثیر آن بر اقلیم کاهش یابد. فرآیند تولید فولاد سبز متمرکز بر استفاده از برق و سوخت‌های غیر فسیلی است که منجر به انتشار گازهای گلخانه‌ای کمتر نسبت به فولاد معمولی می‌شود. فرآیند فولاد سبز انتشار گاز دی‌اکسیدکربن را تقریبا صفر می‌کند در حالی که صنعت فولادسازی بیش از ۷ درصد از انتشار دی‌اکسیدکربن جهانی را تشکیل می‌دهد. از این‌رو کربن‌زدایی یک اولویت جهانی در صنعت فولاد است.
چالش‌های پیش‌رو
وی افزود: چالش‌های پیش‌روی پذیرش گسترده فولاد سبز شامل هزینه‌های بالا، دسترسی محدود به فناوری و نیاز به زنجیره تامین قابل اعتماد هیدروژن تولیدشده توسط ۱۰۰درصد انرژی‌های تجدیدپذیر است. هزینه احیای مستقیم مبتنی بر هیدروژن و الکترولیز اکسید مذاب در حال حاضر ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر از تولید فولاد معمولی است که با نرخ کربن حدود ۷۰ تا ۱۰۰ دلار به‌ازای هر تن CO۲ مطابقت دارد.
علاوه بر این، مقیاس تغییرات موردنیاز دلهره‌آور است، زیرا اقتصاد جهانی حدود هزار و 700 میلیون تن فولاد در سال مصرف می‌کند و یک تغییر ۱۰۰برابری در سرعت انتقال برای صنعت فولاد لازم است تا به دمای ۱.۵درجه سانتیگراد پایبند باشد. با این حال، از آنجایی که هزینه‌های انرژی تجدیدپذیر به‌شدت کاهش می‌یابد و فناوری‌های جدید وارد مرحله آزمایشی تجاری می‌شوند، فرآیندهای کم‌کربن شروع به ایجاد منطق اقتصادی می‌کنند.
بای سلامی خاطرنشان کرد: تقاضای فزاینده برای تولید فولاد پایدار، فرصت‌های جدیدی را برای نوآوری و رشد در صنعت فولاد سبز باز کرده است. دولت‌ها در سرتاسر جهان مشوق‌ها و بودجه‌ای را برای ترویج تولید فولاد پایدار ارائه می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، اتحادیه اروپا در نظر دارد تا سال ۲۰۵۰ قاره را از نظر کربن خنثی کند و بودجه قابل‌توجهی برای طرح‌های فولاد سبز فراهم کند. افزایش آگاهی عمومی از اثرات زیست‌محیطی تولید سنتی فولاد نیز باعث افزایش تقاضا برای فولاد سبز می‌شود. در نتیجه، تولیدکنندگان فولاد در حال سرمایه‌گذاری در فناوری‌ها و فرآیندهای جدید برای کاهش ردپای کربن خود هستند که می‌تواند منجر به رشد قابل‌توجهی در صنعت فولاد سبز شود. به‌طورکلی، تغییر بهسمت تولید فولاد پایدار، فرصت قابل‌توجهی برای نوآوری و رشد در صنعت است. وی گفت: تولید فولاد سبز اثرات زیست‌محیطی تولید فولاد را کاهش می‌دهد و به پایدارتر شدن آن کمک می‌کند. این شامل کاهش انتشار کربن، کاهش استفاده از منابع انرژی تجدیدناپذیر و بهحداقل رساندن ضایعات است. امروزه، ایجاد بازاری برای فولاد تولیدشده توسط فرآیندهای تولید کم‌مصرف کربن که در اینجا «فولاد سبز» نامیده می‌شود، به‌عنوان وسیله‌ای برای حمایت از معرفی فناوری‌های کاهش انتشار در تولید فولاد شناخته شده است. با این حال، جزئیات بسیاری از جمله دقیقا آنچه «سبز» در زمینه فولادسازی مستلزم آن است، رقابت احتمالی محصولات فولاد سبز در بازارهای داخلی و بین‌المللی و مکانیسم‌های سیاستی بالقوه برای حمایت از نفوذ موفقیت‌آمیز آنها در بازار، هنوز موردبررسی قرار نگرفته است.
ماهیت معدنکاری تخریب سیمای طبیعی منطقه است
همان‌طور که در ابتدای این گزارش مشاهده کردید، معدنکاری می‌تواند آسیب‌های بسیاری را به طبیعت وارد کند و معدنکاری سبز و طرح فولاد سبز، به‌همین‌دلیل مطرح می‌شود. در ادامه این گزارش، خواهید خواند که معدنکاری چطور می‌تواند به طبیعت آسیب وارد کند.
چندی پیش رضا اقتدار، کارشناس محیط‌زیست در ارتباط با معدنکاری و آسیب‌های وارده بر محیط‌زیست اظهار کرد: ماهیت معدنکاری تخریب سیمای طبیعی منطقه است و نمی‌توان برای حفظ این ویژگی، قوانین پیگیرانه وضع کرد. اگر مناطق و نواحی خاصی وجود دارد که باید منظر و چشم‌انداز آن، به‌طورحتم حفظ و از اساس نباید اجازه معدنکاری روباز در آن مناطق صادر شود. طرح‌های آمایش سرزمین به‌همین منظور تهیه و تدوین می‌شود. هدف از چنین طرح‌هایی، این است که فعالیت‌های مناسب را باتوجه به ظرفیت منطقه تعریف کند. به‌عنوان‌مثال اینکه معادن می‌توانند در کدام نواحی فعال باشند، زیرا اثرات بهره‌برداری از معادن، برگشت‌ناپذیر و غیرقابل‌جبران است.
وی گفت: درباره عملیات احیا و بازسازی محدوده‌های معدنی باید به ۲ نکته اشاره کرد؛ اول اینکه بازسازی معدن زمانی انجام می‌گیرد که وزارت صمت یک معدن را متروکه اعلام کند و در مرحله بعد وارد فاز بازسازی شود و در حال حاضر در کشور چنین نمونه‌ای نداریم. به‌عبارت دیگر، حتی یک نمونه هم وجود ندارد که عملیات معدنی پایان گرفته و بعد فاز بازسازی انجام شده باشد، زیرا از اساس در کشور جایی به‌نام معدن متروکه وجود ندارد و در حال حاضر در تلاش هستند تا معادنی را که ده‌ها سال است که بی‌استفاده مانده‌اند، دوباره فعال کنند.
نمی‌توان در هر گوشه و کناری از کشور، فعالیت معدنی تعریف کرد
وی افزود: نمی‌توان در هر گوشه و کناری از کشور، فعالیت معدنی تعریف کرد و بعد بابت از دست رفتن میراث‌طبیعی و چشم‌اندازهای بدیع کشور ناراحت بود. به‌عنوان‌مثال، در محدوده جنگل‌های هیرکانی در استان‌های شمالی کشور، از اساس نباید مجوز معدنکاری روباز صادر شود. همین‌طور باتوجه به خشکسالی و کانون‌های فرسایشی که ایجاد شده، پوشش گیاهی در بسیاری از مناطق در حال نابودی است و نمی‌توان با صدور مجوز بهره‌برداری معدنی به این فرسایش و انقراض دامن زد. به‌هیچ‌عنوان نباید در جنگل‌های بلوط زاگرس اجازه معدنکاری صادر شود، زیرا در حال حاضر خشکسالی موجب طغیان آفات و بیماری‌ها شده است و گردوغبار حاصل از معدنکاری و تردد ماشین‌آلات موجب تشدید آفات و بیماری‌ها می‌شود.
اقتدار خاطرنشان کرد: معادن یک حوزه تاثیرگذار مستقیم دارند، که همان محدوده پروانه بهره‌برداری آنها است و یک حوزه تاثیرگذار غیرمستقیم دارند که بسیار فراتر از آن است. در چنین شرایطی، بسیاری از معادن هم در کنار هم واقع شده‌اند که اثر تجمعی آن چندین برابر می‌شود. از سوی دیگر، در محدوده‌هایی که دارای پروانه بهره‌برداری هستند، نمی‌توان کار احیا و بازسازی، به‌ویژه پوشش گیاهی را انجام داد، زیرا سینه‌کارهای متعددی در محدوده باز می‌شود و تا زمانی که فعالیت معدن در محدوده به‌پایان نرسد، احیای پوشش گیاهی امکان‌پذیر نیست. یکی از مشکلات رایج ما، این بوده است که در بسیاری مواقع همه عوامل اثرگذار در یک فعالیت را در کنار هم نمی‌بینیم. به‌عنوان‌مثال، در بسیاری از نواحی کویری و بیابانی به‌شرط ایجاد ۱۰درصد پوشش گیاهی مجوز بهره‌برداری از معدن صادر شده، اما به این توجه نشده است که نگهداری از گیاه غیربومی در یک منطقه بیابانی به چه قیمتی تمام می‌شود و آبیاری آن چگونه باید انجام گیرد.
سخن پایانی
تولید فولاد سبز علاوه بر کاهش هزینه‌ها و آلودگی محیط‌زیست، مزایای دیگری نیز دارد. هدف اصلی در این روش، کاهش وابستگی به کربن و جایگزینی آن با هیدروژن است. این تغییر نه‌تنها به بهبود کیفیت هوا و افزایش تولید اکسیژن کمک می‌کند، بلکه باعث کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و وابستگی به سوخت‌های فسیلی نیز می‌شود. با حذف فرآیندهای پرانرژی و آلاینده مانند گرم کردن سنگ‌آهن در کوره‌های بلند، می‌توان به‌طورقابل‌توجهی از آلودگی هوا کاست و نیاز به استفاده از تجهیزات تصفیه هوا را کاهش داد. به این ترتیب، تولید فولاد سبز گامی مهم در راستای حفظ محیط‌زیست و دستیابی به توسعه پایدار محسوب می‌شود.
