سهم نیم‌درصدی از بازار جهانی
فرش دستباف ایرانی که روزگاری به‌عنوان نماد هنر و فرهنگ اصیل ایران در بازارهای جهانی شناخته می‌شد، اکنون در مواجهه با چالش‌های جدی قرار دارد که نه‌تنها بر افت صادرات آن تاثیر گذاشته، بلکه روند نزولی سهم ایران از بازار جهانی فرش را تسریع کرده است. این صنعت که زمانی جزو محصولات استراتژیک در صادرات غیرنفتی ایران بود، اکنون به‌دلیل عوامل مختلف داخلی و خارجی، دچار رکود قابل‌توجهی شده است.
افول صادرات فرش دستباف ایرانی
آمارهای موجود نشان می‌دهد که سهم ایران از بازار جهانی فرش دستباف از ۲۵.۵ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۷.۴ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش یافته است. این کاهش چشمگیر بیانگر یک روند منفی در صنعت فرش است که ایران در مقابل رقبایی مانند هند که توانسته‌اند سهم خود را به ۳۰.۳ درصد افزایش دهند، به‌طور‌قابل‌توجهی عقب افتاده است. این تحولات نشان‌دهنده تغییرات بنیادین در بازار جهانی فرش است و تزلزل جایگاه ایران در این بازارها را آشکار می‌سازد.
اما آنچه این افت را عمق بیشتری می‌بخشد، کاهش ارزش صادرات فرش دستباف از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۵۰.۷ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ است. این کاهش ۸۸ درصدی از لحاظ اقتصادی بسیار نگران‌کننده است و به‌ویژه در شرایطی که فرش دستباف ایرانی یکی از محصولات ممتاز صادراتی کشور به‌شمار می‌رود، عمق بحران صنعت فرش را به‌وضوح نمایان می‌کند.
تاثیر چالش‌های جهانی و داخلی بر صنعت فرش
عامل اصلی این کاهش صادرات، به‌ویژه در بازارهای جهانی، تغییرات ژئوپلتیکی و تحریم‌های بین‌المللی بوده است. خروج امریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ و متوقف شدن صادرات فرش به این کشور که ۴۴ درصد از بازار جهانی را در اختیار داشت، آسیب زیادی به صنعت فرش وارد کرد. در این شرایط، رقبای جدیدی همچون هند توانستند با استفاده از مزیت‌های اقتصادی، جایگزین ایران در بازارهای بین‌المللی شوند. تحریم‌ها تنها مشکل ما نیستند، بلکه مشکلات داخلی نیز به کاهش رقابت‌پذیری فرش ایرانی دامن زده است. سیاست‌های اقتصادی مانند پیمان‌سپاری ارزی و تحولات نوسانات نرخ ارز، افزایش هزینه‌های تولید و عرضه و عدم‌حمایت‌های کافی از بافندگان و تولیدکنندگان داخلی از جمله عوامل داخلی تاثیرگذار در این رکود به‌شمار می‌روند.
چالش‌های طراحی و تغییر سلیقه مصرف‌کننده
سلیقه مصرف‌کنندگان در سطح جهانی تغییر کرده و تقاضا به‌سمت فرش‌های ماشینی و مدرن سوق یافته است. این تغییر سلیقه علاوه بر کاهش تقاضا برای فرش‌های دستباف ایرانی، باعث شده است تا رقابت با رقبای خارجی که توانسته‌اند فرش‌های با کیفیت و نرخ رقابتی تولید کنند، دشوارتر شود. چین، هند و کشورهای جنوب آسیا نه‌تنها در نرخ بلکه در کیفیت نیز پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند و این امر باعث شده است که فرش‌های ایرانی با چالش‌های بیشتری در بازار جهانی مواجه شوند.
راهکارهای عملی برای احیای صنعت فرش دستباف
برای بازگشت فرش دستباف ایرانی به جایگاه پیشین خود، باید راهکارهایی عملی و موثر به اجرا گذاشته شوند. نخستین و مهم‌ترین اقدام در این زمینه، حمایت‌های دولتی است. باید تسهیلات مالی و اعتباری ویژه‌ای برای تولیدکنندگان و بافندگان فرش ایجاد شود تا این صنعت بتواند هزینه‌های بالا و مشکلات ناشی از تحریم‌ها را تحمل کند. در همین راستا، توجه به بیمه قالیبافان و رفع مشکلات مرتبط با پرداخت‌های ارزی و بیمه‌ای از ضروریات است.
یکی دیگر از اقدامات ضروری، توجه به طراحی‌های مدرن و ابتکاری است. فرش‌های دستباف ایرانی باید متناسب با سلیقه‌های جدید مصرف‌کنندگان و نیازهای بازار طراحی شوند. تولید فرش‌هایی که علاوه بر حفظ کیفیت و اصالت، با تم‌های مدرن و قابل‌پذیرش برای مصرف‌کنندگان جوان و بازارهای جهانی هماهنگ باشند، می‌تواند به بازسازی جذابیت این هنر ـ صنعت کمک کند.
در کنار طراحی، تقویت برند فرش ایرانی نیز اهمیت زیادی دارد. از آنجایی که بسیاری از فرش‌های دستباف ایرانی در بازارهای جهانی با نام‌های تقلبی به‌فروش می‌رسند، ایجاد شناسنامه برای هر فرش ایرانی و تضمین اصالت محصول می‌تواند به بهبود برندینگ فرش ایرانی کمک کند. اقدامات قانونی برای مقابله با تقلب و حمایت از تولیدکنندگان داخلی در راستای حفظ اعتبار و کیفیت فرش ایرانی باید در اولویت قرار گیرد. در نهایت، حضور فعال‌تر در نمایشگاه‌های بین‌المللی و استفاده از ابزارهای نوین بازاریابی برای معرفی فرش‌های ایرانی می‌تواند به گسترش صادرات این محصول کمک شایانی کند. حضور در این نمایشگاه‌ها به‌ویژه در کشورهای هدف می‌تواند مشتریان جدیدی را جذب کرده و جایگاه فرش ایرانی را در بازار جهانی تثبیت کند.
افول جایگاه صادراتی فرش ایران در بازار جهانی
احد عظیم‌زاده، رئیس کمیسیون گردشگری اتاق ایران نیز با بیان اینکه تا ۴۰ سال پیش حدود ۶۷ درصد بازارهای فرش جهانی در دست ایران بود و به‌مرور در این سال‌ها، سهم ما کاهش یافته به صمت گفت: سهم ایران از بازار فرش دستباف جهان در سال گذشته به نیم‌درصد رسید.
وی با بیان اینکه بازارهای جهانی را به‌دلیل پیمان‌سپاری ارزی از دست داده‌ایم، ادامه داد: از ما می‌خواهند ارز حاصل از صادرات خود را در بازه یک‌ساله و به نرخ نیما و پایین‌تر از بازار آزاد به دولت بدهیم؛ در حالی که برای تولید به ما ارز دولتی نمی‌دهند. به‌همین‌دلیل صادرات 2 میلیارد و ۱۵۰میلیون دلاری ما به ۳۷ میلیون دلار در سال گذشته رسیده است.
دو راه‌حل احیای جایگاه صادراتی
عظیم‌زاده با درخواست پیگیری این موضوع از سوی رئیس‌جمهور، بیان کرد: باید برای احیای فرش دستباف قدمی برداشته شود. راه‌حل هم این است که اولا پیمان‌سپاری ارزی فرش برداشته شود و ثانیا مرجوع کردن فرش ایرانی به کشور آزاد شود. انتظار داریم امکان رفو و تعمیر فرش‌های مستعمل دستباف ایرانی و فروش دوباره آنها فراهم شود.
نیاز به اصلاح قانون است
محمد لاهوتی، رئیس کمیسیون توسعه صادرات اتاق ایران نیز در رابطه با صادرات فرش ایرانی به صمت گفت: برگشت ارز 2 گروه کالایی فرش دستباف و تجهیزات‌پزشکی، ۱۲ماهه است. زمان برگشت ارز هر کالایی هم برعهده کارگروه بازگشت ارز است. اما طبق قانون، سقف آن ۱۵ماه است. بنابراین درباره فرش نیاز به اصلاح قانون داریم وگرنه بازه بازگشت ارز بیش از ۱۵ماه امکان‌پذیر نخواهد بود. در گذشته، ارز حاصل از صادرات کالاهای مشمول بند ۲، با واگذاری کوتاژ یا واردات در مقابل صادرات خود، می‌توانست مشکل نرخ را حل کند. اما از زمانی که مرکز مبادله شکل گرفته و نرخ مرکز مبادله ملاک عمل است، مشمولان بند یک و دو، یک نرخ را تجربه می‌کنند. البته پیشنهاداتی در شرف تدوین است که راه‌حل جدیدی برای مشمولان بند ۲ ارائه می‌کند اما هنوز نهایی نشده است. اگر مشکل نرخ در مرکز مبادله را برای مشمولان بند ۲ که شامل فرش هم می‌شود حل کنیم، شرایط بهتر می‌شود.
ضرورت تغییر سیاست‌های صادراتی در حوزه فرش
محمود تولایی، رئیس کمیسیون مالیات، کار و تامین‌اجتماعی و رئیس هیات‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان فرش ماشینی و صنایع وابسته نیز به صمت گفت: از سال گذشته، بیشتر فرش ماشینی ایران در نمایشگاه ترکیه حضور دارد.
وی با گلایه از جانمایی‌های نامناسب برای نمایش فرش‌های ایرانی در نمایشگاه ترکیه، افزود: فرش دستباف نیاز به حمایت بیشتری دارد، اما در بخش فرش ماشینی، حدود ۴۰۰ میلیون دلار صادرات داریم و بعد از ترکیه، دومین صادرکننده هستیم.
انعقاد یک تفاهمنامه در حوزه فرش، هنر و صنایع‌دستی
کمیسیون گردشگری، صنایع‌دستی و فرش اتاق اصفهان و کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق ایران برای کمک به فعالان اقتصادی و حل مشکلات این حوزه‌ها تفاهمنامه همکاری امضا کردند.
رئیس کمیسیون گردشگری، صنایع‌دستی و فرش اتاق اصفهان گفت: بین کمیسیون گردشگری، فرش و صنایع‌دستی اتاق اصفهان و کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق ایران، تفاهمنامه‌ای به امضا رسید که شامل 5 ماده اصلی برای هم‌افزایی و همکاری متقابل در حوزه‌های مختلف صنایع‌دستی و فرش است.
مژگان ایزدی در حاشیه نشست مشترک کمیسیون گردشگری اتاق اصفهان و کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق ایران، اظهار کرد: در این جلسه کمیسیون مشترک، بین کمیسیون گردشگری، فرش و صنایع‌دستی اتاق اصفهان و کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق ایران، تفاهمنامه‌ای به امضا رسید که شامل 5 ماده اصلی برای هم‌افزایی و همکاری متقابل در حوزه‌های مختلف صنایع‌دستی و فرش بود. این تفاهمنامه به‌منظور کمک به فعالان اقتصادی، آموزش، برگزاری نمایشگاه‌های مشترک و تعامل بیشتر بین اعضا طراحی شده است.
وی ادامه داد: یکی از اهداف اصلی این تفاهمنامه، هم‌افزایی بین دو اتاق است. باتوجه به توانمندی‌های اتاق ایران، مشکلات فعالان اقتصادی در این حوزه به بخش‌های دولتی ارجاع داده می‌شود. فعالان اقتصادی کمیسیون گردشگری اصفهان می‌توانند مشکلات خود را به کمیسیون فرش و صنایع‌دستی اتاق ایران منتقل کنند تا از طریق هیات‌رئیسه، به ارگان‌های دولتی مربوطه ارائه شود.
رئیس کمیسیون گردشگری، صنایع‌دستی و فرش اتاق اصفهان بیان کرد: در این جلسه همچنین به اهمیت برگزاری نمایشگاه فرش به‌عنوان رویدادی موثر در جذب گردشگر اشاره شد. نمایشگاه‌ها با تبلیغات مناسب می‌توانند مخاطبان زیادی را جذب کنند و رونق اقتصادی را به‌همراه داشته باشند. به‌ویژه نمایشگاه فرش اصفهان که به‌عنوان یکی از بهترین نمونه‌های فرش شناخته می‌شود، امسال با حضور نمایندگانی از تمامی رسته‌های مختلف فرش برگزار شد و نسبت به نمایشگاه‌های دیگر استان‌ها و حتی نمایشگاه بین‌المللی تهران از کیفیت بالاتری برخوردار بود.
وی تصریح کرد: بخش خصوصی در این حوزه نقش کلیدی ایفا می‌کند. حمایت از کارگاه‌های فرش توسط بخش خصوصی موجب می‌شود که این کارگاه‌ها به فعالیت خود ادامه دهند و نیروی کار خود را حفظ کنند. همچنین، نیاز است که دولت تسهیلات ویژه‌ای برای حمایت از این صنعت در نظر بگیرد تا بتواند به رشد و توسعه آن کمک کند. این جلسه و تفاهمنامه حاصل از آن، گام مهمی در راستای تقویت همکاری‌ها و حل مشکلات فعالان اقتصادی در حوزه صنایع‌دستی و فرش به‌شمار می‌رود.
سخن پایانی
فرش دستباف ایرانی نه‌تنها یک کالای صادراتی بلکه میراث فرهنگی و هنری بی‌بدیلی است که باید به‌طورجدی موردحمایت قرار گیرد. باوجود چالش‌ها و مشکلات متعددی که در این صنعت وجود دارد، می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از راهکارهای موثر، امیدوار به بازگشت فرش دستباف ایرانی به بازارهای جهانی و بازسازی اعتبار و جایگاه آن بود. حمایت‌های دولتی، بهبود طراحی‌ها، تقویت برند ایرانی و حضور پررنگ‌تر در بازارهای جهانی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند صنعت فرش را به دوران اوج خود بازگرداند.
