هرساله حدود ۵ میلیارد مترمکعب از حجم آب‌های تجدیدناپذیر و آبخوان‌های کشور کاهش می‌یابد. این روند نشان‌دهنده استفاده بی‌رویه از این منابع و ناتوانی در بازسازی و احیای آنهاست که به بروز پدیده‌هایی مانند فرونشست زمین در مناطق مختلف منجر شده است.

منابع آب زیرزمینی در ایران از اهمیت بالایی برخوردارند، زیرا تقریبا ۵۵ درصد از کل آب مصرفی کشور از این منابع تامین می‌شود. در برخی مناطق، به‌ویژه استان‌های خشک و نیمه‌خشک مانند یزد و کرمان، این میزان حتی به ۸۰ درصد نیز می‌رسد. باتوجه به کاهش بارش و افزایش مصرف آب در سال‌های اخیر، برداشت از آب‌های زیرزمینی به‌شدت افزایش یافته است و این منابع به وضعیت بحرانی رسیده‌اند. براساس گزارش‌های منتشر‌شده در سال ۱۴۰۳، ایران به‌طورسالانه حدود ۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدناپذیر خود را از دست می‌دهد. این منابع به‌دلیل برداشت بیش از حد و ناتوانی در بازسازی طبیعی به‌شدت کاهش یافته‌اند. این روند منجر به بروز پدیده‌های ناگواری مانند فرونشست زمین در بسیاری از مناطق کشور شده است. برای مقابله با این بحران، وزارت نیرو از سال ۱۳۹۳ طرحی به نام احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی را آغاز کرده است. هدف این طرح کاهش برداشت‌های غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی و بازسازی مخازن زیرزمینی است. با این حال، این طرح تاکنون نتایج قابل‌توجهی نداشته و به‌دلیل کمبود قوانین قوی، مشکلات مدیریتی و تضاد منافع میان بخش‌های مختلف، نتوانسته است به اهداف اصلی خود دست یابد. کسری مخازن آب زیرزمینی ایران در دهه‌های اخیر به ۴۸میلیارد مترمکعب رسیده که نیازمند تغییرات اساسی در سیاست‌ها و استراتژی‌های مدیریت آب است. از سوی دیگر، کارشناسان معتقدند به‌دلیل عدم‌مدیریت صحیح و ادامه برداشت‌های بی‌رویه، بسیاری از مناطق کشور با خطر کاهش منابع غذایی روبه‌رو خواهند شد. به‌همین‌خاطر، اسناد راهبردی متعددی از جمله نقشه‌راه آب و سند امنیت غذایی برای افق‌های بلندمدت تهیه شده‌اند تا راهکارهای لازم برای حفاظت از این منابع حیاتی را ارائه دهند. در نهایت، ادامه روند کنونی کاهش منابع آب زیرزمینی نه‌تنها تهدیدی جدی برای امنیت آب کشور به‌شمار می‌آید، بلکه می‌تواند به بحران‌های بزرگ‌تری مانند کمبود غذا و مهاجرت‌های اجباری منجر شود. بنابراین، به‌نظر می‌رسد که تغییرات اساسی در سیاست‌های مدیریت منابع آب و افزایش بهره‌وری از منابع موجود ضروری است.

کمبود منابع آب زیرزمینی در ایران بحرانی است

بحران کمبود منابع آب زیرزمینی نه‌تنها امنیت تامین آب شرب را به‌خطر می‌اندازد، بلکه تامین مواد غذایی را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در این راستا، تدوین اسناد راهبردی مانند نقشه‌راه آب تا سال ۱۴۲۰ ضروری به نظر می‌رسد. این برنامه‌ها بر بازنگری در سیاست‌های برداشت آب و افزایش کارآیی مدیریت منابع آب تاکید دارند.

به‌گفته عضو هیات‌مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران، طبق برنامه هفتم توسعه، باید تا سال ۱۴۰۷ از محل صرفه‌جویی، ۱۰.۷میلیارد مترمکعب به سهم تالاب‌ها و مخازن آبی کشور افزوده و همچنین 5 میلیارد مترمکعب به حجم آبخوان‌ها اضافه شود. براساس این سند، باید تا سال ۱۴۱۱ بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب به حجم آبخوان‌ها و تالاب‌ها افزوده شود و طبق نقشه‌راه آب، تا سال ۱۴۲۰ برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و تامین حقابه تالاب‌ها، بیش از ۳۵ میلیارد مترمکعب از مصرف بخش کشاورزی کاسته شود.

کمبود منابع آب زیرزمینی در ایران به بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی کشور آسیب‌های جدی و گسترده‌ای وارد می‌کند. از جمله این آسیب‌ها، یکی از مهم‌ترین پیامدهای برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، پدیده فرونشست زمین است. این مشکل به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران، نظیر استان‌های فارس، تهران و کرمان، شدت بیشتری دارد و تهدیدی برای زیرساخت‌های شهری، ساختمان‌ها، جاده‌ها و حتی زمین‌های کشاورزی به‌شمار می‌آید.

همچنین، حدود ۹۰ درصد از منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و کاهش آب زیرزمینی به‌طورمستقیم بر تولید محصولات کشاورزی تاثیر می‌گذارد. با کاهش منابع آبی، زمین‌های قابل‌کشت کاهش می‌یابند که این موضوع تهدیدی جدی برای امنیت غذایی کشور محسوب می‌شود و ممکن است منجر به افزایش واردات مواد غذایی و وابستگی به منابع خارجی شود.

بسیاری از شهرها و روستاهای ایران برای تامین آب شرب خود به منابع آب زیرزمینی وابسته‌اند. کاهش این منابع می‌تواند منجر به کمبود آب شرب و بروز بحران‌های اجتماعی و مهاجرت اجباری به مناطق دیگر شود. در برخی مناطق کشور، کمبود آب شرب به‌حدی رسیده است که نیاز به انتقال آب از مناطق دیگر احساس می‌شود. با کاهش منابع آب زیرزمینی، دولت ناچار به صرف هزینه‌های سنگین برای انتقال آب از منابع دیگر، شیرین‌سازی آب دریا و مدیریت بحران‌های آبی می‌شود. این هزینه‌ها نه‌تنها فشار زیادی بر بودجه عمومی کشور وارد می‌کند، بلکه مانع از توسعه پایدار زیرساخت‌های دیگر نیز می‌شود. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به نابودی اکوسیستم‌های طبیعی وابسته به این منابع منجر می‌شود. تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌هایی که از این منابع تغذیه می‌شوند، به‌شدت آسیب می‌بینند و این امر باعث تهدید گونه‌های جانوری و گیاهی مرتبط با این اکوسیستم‌ها می‌شود. این آسیب‌ها به‌طورهمزمان موجب بروز بحران‌های چندوجهی در کشور می‌شوند که نیازمند مدیریت دقیق و اقدامات فوری هستند.

برای مقابله با بحران کمبود منابع آب زیرزمینی در ایران، نیاز به اتخاذ راهکارهای متنوع و هماهنگ وجود دارد. باتوجه به اینکه بخش کشاورزی بیشترین میزان مصرف آب را در کشور به خود اختصاص داده، ضروری است که به استفاده از روش‌های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی و همچنین کشت محصولات کم‌آب‌بر توجه ویژه‌ای شود. بکارگیری فناوری‌های هوشمند برای بهینه‌سازی مصرف آب نیز می‌تواند به افزایش بهره‌وری کمک کند.

ترویج فرهنگ مصرف بهینه در بخش‌های شهری و صنعتی از طریق بکارگیری تجهیزات کاهش‌دهنده مصرف آب و بهبود سیستم‌های توزیع آب، از جمله راهکارهای کلیدی به‌شمار می‌رود. همچنین استفاده مجدد از آب‌های مصرفی، به‌ویژه در صنایع و کشاورزی، می‌تواند به کاهش میزان مصرف منابع آب شیرین کمک کند. علاوه بر این، بکارگیری آب‌های بازیافتی در فضاهای سبز شهری و دیگر مصارف غیرشرب می‌تواند فشار بر منابع زیرزمینی را کاهش دهد.

ضرورت تعادل‌بخشی در منابع آب زیرزمینی

اشکان محسنی، کارشناس انرژی به صمت توضیح داد: کشور باید اقداماتی برای برقراری تعادل در منابع آب زیرزمینی انجام دهد، به‌ویژه در شرایطی که ۱۶۰میلیارد مترمکعب بیشتر از ظرفیت سفره‌های زیرزمینی برداشت شده است. برای جلوگیری از این وضعیت، شناسایی چاه‌های غیرمجاز ضروری است. این کار می‌تواند از طریق ابزارهای مختلفی مانند گشت‌های بازرسی، تشویق و اطلاع‌رسانی انجام شود. پس از شناسایی چاه‌ها، باید طبق قانون با افرادی که به حفر یا بهره‌برداری غیرمجاز از چاه‌ها اقدام می‌کنند، برخورد شود. همچنین برای چاه‌های مجاز، نصب کنتور الزامی است.

وی در ادامه تصریح کرد: در حال ‌حاضر، حدود ۲۵ درصد از حوضه‌های آبخیز کشور تحت عملیات آبخیزداری قرار دارند و در ۷۵ درصد باقیمانده هم، هیچ اقدامی انجام نگرفته است. مطالعات مربوط به ۱۸میلیون هکتار دیگر از حوضه‌های آبخیز کشور آماده اجراست و برای انجام این عملیات به حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است. با بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های موجود، می‌توانیم مشکل کم‌آبی را به‌طورکامل حل کنیم. بدون شک، با تغییر روش‌های سنتی و انجام برنامه‌ریزی‌های مناسب، قادر خواهیم بود منابع آبی محدود کشور را به بخش‌های مختلف توزیع و از خطر بی‌آبی جلوگیری کنیم.

این کارشناس بیان کرد: در سال‌های اخیر، خشکسالی در ایران به‌دلیل کاهش بارش و مشکلات منطقه‌ای دیگر شدت یافته و این معضل باعث کاهش منابع آبی، افت تولید محصولات کشاورزی، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و بروز چالش‌های جدی در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی شده است. استان‌های خراسان‌شمالی، خراسان‌رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس و یزد که دارای بیابان‌ها و مناطق خشک هستند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند. همچنین، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها نیز تهدید می‌شوند.

از الگوی توسعه پایدار فاصله داریم

محسنی اظهار کرد: در واقع، سیستم‌های آبی کشور و نیازهای آبی و مدیریت منابع آبی نشان می‌دهد که ما به‌طورکامل از الگوی توسعه پایدار فاصله گرفته‌ایم. این انحراف از الگو در اواسط دهه ۵۰ و همزمان با افزایش جمعیت آغاز شد و عواملی مانند مکان‌یابی نادرست صنایع، توسعه نامتوازن شیوه‌های کشاورزی و روش‌های نادرست کشاورزی به‌وقوع پیوست که به توسعه ناپایدار منجر شد. به‌همین‌دلیل، در شرایط دشوار، تغییرات در میزان بارندگی یا وضعیت اقلیمی تاثیر قابل‌توجهی بر پایداری روابط انسان و طبیعت دارد.او در خاتمه گفت: برای رفع مشکل کم‌آبی، لازم است که برای هر یک از حوضه‌های آبریز کشور به‌طورجداگانه تدابیری اندیشیده شود و نمی‌توان با یک راهکار واحد، تمامی چالش‌ها را حل کرد. یکی از مسائل مشترک در زمینه بهینه‌سازی مصرف آب، برنامه‌ریزی مناسب است. هنگام تصمیم‌گیری درباره مصرف آب، باید به ظرفیت‌های اکولوژیکی رودخانه‌ها و منابع آبی توجه کنیم، زیرا بدون این توجه، نمی‌توانیم به برداشت و مصرف بی‌رویه منابع آبی ادامه دهیم.

سخن پایانی

طرح‌هایی نظیر احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی که از سال ۱۳۹۳ آغاز شده‌اند، نیازمند اجرای جدی‌تری هستند. این اقدامات شامل جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز، مدیریت صحیح چاه‌های آب و حفاظت از آبخوان‌ها می‌شود. یکی از راهکارهای عملی در این زمینه، تزریق آب‌های سطحی و بارندگی‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی است که به احیای آبخوان‌ها و جلوگیری از کاهش سطح آب زیرزمینی کمک می‌کند. لازم است قوانین و مقررات قوی‌تری برای کنترل و مدیریت برداشت آب زیرزمینی وضع شود، از جمله تعیین جرایم سنگین برای برداشت‌های غیرمجاز و تشویق به مصرف بهینه آب از طریق ارائه مشوق‌های مالی. همچنین، بهبود همکاری میان وزارتخانه‌های مختلف، از جمله وزارت نیرو و جهاد کشاورزی، برای ایجاد برنامه‌های یکپارچه و موثر در مدیریت منابع آب می‌تواند تاثیرگذار باشد. در نواحی ساحلی کشور، به‌ویژه در جنوب ایران، بهره‌برداری از آب شیرین‌شده دریا به‌عنوان یک منبع جدید آب می‌تواند به کاهش فشار بر منابع زیرزمینی کمک کند. پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ها، اگرچه با چالش‌هایی همراه است، اما در صورت انجام به‌صورت پایدار و با مطالعات دقیق، می‌تواند به کاهش کمبود آب در مناطق خشک یاری رساند. همچنین، ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب از طریق برنامه‌های آموزشی و رسانه‌ای برای تمامی اقشار جامعه، به‌ویژه کشاورزان و ساکنان مناطق کم‌آب، می‌تواند به کاهش مصرف و حفظ منابع آب زیرزمینی کمک کند. اجرای این راهکارها نیازمند هماهنگی کامل بین بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی، تامین مالی مناسب و همچنین تغییر در نگرش‌های اجتماعی و فرهنگی نسبت به مصرف آب است.