این در حالی است که در بررسی ریشه‌های بیشتر مشکلات کلان اقتصاد، به «کسری بودجه» می‌رسیم؛ از تورم گرفته تا ناترازی نظام بانکی و کاهش تولید.

کارشناسان مسائلی چون تحریم، عدم انضباط مالی دولت، بودجه‌نویسی غیرواقعی، دولت فربه و تخصیص بودجه‌های سنگین به نهادهایی خاص که فقط مصرف‌کننده بودجه عمومی هستند، اما منابع‌شان در بودجه درج نمی‌شود را از دلایل ایجاد معضل کسری بودجه عنوان می‌کنند و معتقدند تا زمانی که بودجه براساس واقعیات اقتصادی نوشته و ردیف‌های زائد هزینه‌ای از آن حذف نشود، هر سال کسری بودجه شدت بیشتری می‌گیرد، زیرا با شرایط مالی فعلی کشور کسری هر سال به سال بعد منتقل خواهد شد. صمت در این گزارش در گفت‌وگو با کارشناسان دلایل شکل‌گیری کسری و به‌اصلاح تراز منفی بودجه و راهکارهای رفع این مشکل را جویا شده است.

گسترش منابع درآمدی دولت، راهکار رفع کسری بودجه

وزیر اقتصاد دولت اول احمدی‌نژاد در تعریف کسری بودجه گفت: کسری بودجه همان‌گونه که از اسمش پیداست یعنی عدم تعادل میان هزینه و درآمد دولت. یعنی اگر هزینه‌ها بیشتر از درآمد باشد کسری بودجه رقم خواهد خورد.

داوود دانش‌جعفری، اقتصاددان در گفت‌وگو با صمت در تشریح دلایل ایجاد کسری بودجه بیان کرد: پیش از این عمده درآمد دولت از محل فروش نفت بوده و در سال‌های اخیر به‌واسطه تحریم درآمد حاصل از این محل کاهش یافته است؛ ضمن اینکه درآمدهای حاصل از نفت علاوه بر مخارج اداره کشور، برای تامین نیازهای ارزی کشور هم استفاده می‌شد. در چنین وضعیتی از آنجایی که تجربه نشان داده کاهش هزینه‌ها چندان آسان نیست، وقوع کسری بودجه اتفاقی قابل‌انتظار است.

وی در بیان راهکاری برای مشکل کسری بودجه بیان کرد: بهترین راه در وضعیت توصیف‌شده، افزایش درآمدهای دولت از محل‌های دیگر، چون مالیات است، اما مشکل این است از آنجایی که در شرایط تحریم، فروش نفت کم می‌شود و به‌تبع آن ارز به اندازه کافی در دسترس نیست، تامین مواد اولیه تولید برای واحدهای وابسته به مواد اولیه خارجی سخت و گاهی غیرممکن می‌شود که این امر تولید را کاهش می‌دهد و در صورت کاهش تولید، میزان مالیات پرداختی هم کاهش خواهد یافت.

بر همین اساس درآمدهای مالیاتی ما نیز در سال‌های اخیر افزایش نیافته است. البته در ظاهر ارقام مربوط به درآمدهای مالیاتی افزایش را نشان می‌دهد، اما این رشد محصول تورم است و رشد واقعی در این بخش وجود نداشته است.

دولت باید چابک شود

این کارشناس اقتصاد در اشاره به راهکاری دیگر برای تراز شدن بودجه اظهار کرد: یک راهکار موثر برای کاهش کسری بودجه کم شدن هزینه‌هاست. انجام تمام کارهای اقتصادی به‌دست دولت سبب می‌شود دولت فربه شود و به‌اصطلاح چابک نباشد، این در حالی است که دولت فربه هزینه بیشتری نسبت به دولت چابک دارد و اگر می‌خواهیم هزینه‌ها را کاهش دهیم باید دولت را کوچک و برخی امور را در قالب برنامه‌هایی چون خصوصی‌سازی به مردم واگذار کنیم.

دانش‌جعفری با تاکید بر اینکه تجربه ثابت کرده در اکثر موارد بخش خصوصی بنگاه‌ها را بهتر از بخش دولتی اداره می‌کند، افزود: متاسفانه در برخی موارد ممکن است با اعتراض به واگذاری یک بنگاه دولتی، دولت برای بازگرداندن آن بنگاه اقدام کند که همین مسئله سبب بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران شده و ما اکنون تمایل چندانی را در سرمایه‌گذاران برای خرید بنگاه‌های دولتی مشاهده نمی‌کنیم.

سیاست‌ها چشم‌انداز را روشن کند

این اقتصاددان در ادامه به یک راهکار مرسوم کاهش کسری بودجه در سال‌های اخیر اشاره و تصریح کرد: در برخی موارد از مردم خواسته می‌شود با صرفه‌جویی در برخی بخش‌ها به کاهش هزینه‌ها کمک کنند؛ مثلا در سال‌های اخیر بسیار تبلیغ شده که به مشترکین برق کم‌مصرف جایزه تعلق می‌گیرد. این اقدام در واقع در راستای منافع دولت است، زیرا با تولید و توزیع هر میزان برق یارانه به مردم پرداخت می‌شود که با کاهش مصرف طبیعتا یارانه پرداختی کاهش خواهد یافت.

 در هر حال چند سال است که بودجه سالانه کشور حدود ۲۵ درصد کسری دارد و برای کاهش کسری می‌توان از هر کدام از راهکارهای گفته‌شده استفاده کرد، اما موضوع این است که این راهکارها هم خالی از ایراد نیستند؛ بنابراین باید در انتخاب سیاست‌ها و راهکارها به‌گونه‌ای عمل کنیم که چشم‌انداز آینده روشن‌تر و بهتر از حال حاضر باشد.

دانش‌جعفری در پایان در پاسخ به سوال صمت مبنی بر اینکه آیا راهکارهایی چون جدا کردن بودجه ارزی از بودجه ریالی در کاهش کسری بودجه تاثیرگذار است: گفت: ما پیش از این در دوره‌ای بودجه ارزی و ریالی را جدا کرده بودیم، اما در نتیجه این اقدام هم شاهد رفع کسری بودجه نبوده‌ایم.

در هر حال طراحان چنین برنامه‌هایی باید کامل و شفاف توضیح دهند که چه نسبتی بین کاهش کسری بودجه و جداسازی بودجه ارزی از ریالی وجود دارد؛ وگرنه در حالت کلی وقتی میزان درآمد از هزینه کمتر است، کسری نتیجه‌ای محرز خواهد بود و اینکه جداسازی بودجه ارزی و ریالی چه تاثیری در این مسئله دارد دست‌کم اکنون برای ما شفاف نیست.

کسری بودجه تبدیل به سنت شده است

مشاور عالی رئیس سازمان برنامه و بودجه در دولت یازدهم در تشریح علل ایجاد کسری بودجه گفت: از آنجایی که در کشور ما بودجه برمبنای هزینه، نه برمبنای درآمد نوشته می‌شود، به‌طور طبیعی شاهد کسری بودجه هستیم. در بخش درآمد هم گاهی عنوان می‌شود که مثلا در سال بودجه روزانه ۲ میلیون بشکه نفت می‌فروشیم، اما تضمینی برای تحقق فروش چنین میزانی وجود ندارد. یا مثلا قیمت هر بشکه نفت را حدود ۵۰ یا ۷۰ دلار عنوان می‌کنند، در حالی که به‌واسطه تحریم هم این فروش نقدی انجام نمی‌شود و هم ما مجبوریم در این شرایط نفت‌مان را با قیمت ارزان‌تری در بازار جهانی عرضه کنیم. بر این مبنا تردیدی وجود ندارد که بودجه در کشور ما دچار کسری باشد.

ابوذر ندیمی، نماینده پیشین مجلس در گفت‌وگو با صمت دلیل دیگر کسری بودجه را عدم تراز بودجه به‌معنای واقعی عنوان و در این باره بیان کرد: در بودجه معمولا ۳ نوع عدد وجود دارد؛ یکی اعداد محقق‌الوقوع، یعنی اعدادی که امکان تحقق آنها بالاست؛ دومی اعداد مشکوک‌الوصول، یعنی تحقق آنها موردتردید است و سومی هم اعدادی که از ابتدا می‌دانیم امکان تحقق ندارند، اما سعی می‌کنیم آنها را در بودجه بیاوریم تا بتوانیم خرج‌ودخل را برابر کنیم. به‌بیان شفاف‌تر بخشی از اعداد در بودجه به‌ویژه بخش درآمد، در واقع صوری است و دولت گمان می‌کند با این اقدام مردم را راضی خواهد کرد، اما در پایان اتفاقی که می‌افتد کسری بودجه و متعاقب آن کاهش اعتماد مردم به توان مدیریتی دولت و حاکمیت در مرحله نخست و جابه‌جایی بودجه بسته به نزدیکی یا دوری دستگاه‌ها از سازمان برنامه در مرحله دوم است. در بودجه عمومی هم به‌طور معمول اعداد واقعی نیست، زیرا درآمدها قطعی نیست و هزینه‌ها قطعی است و در چنین شرایطی کسری بودجه نتیجه‌ای ناگزیر و حتمی است.

وی با بیان اینکه عمده مشکل ما در بخش بودجه‌نویسی این است که دولت کارفرماست، تاکید کرد: اگر دولت کارفرما نبود، براساس درآمد، بودجه را تقسیم می‌کرد و اصلا نیازی نبود که رقمی را اعلام کند؛ مثلا می‌گفت یک‌صدم درآمد را در حوزه رفاهی هزینه می‌کنم و در حوزه‌های عمرانی هم بخش خصوصی فعالیت و از جیب خودش هزینه می‌کرد و اگر هم پولی از دولت می‌گرفت باید پاسخگو می‌بود. به‌بیان شفاف‌تر تا زمانی که دولت به‌جای اینکه ناظر، حامی، هادی و سیاست‌گذار باشد، مالک و مدیر باشد کسری بودجه نتیجه‌ای محرز خواهد بود.

گستردگی وظایف دولت، عامل ناترازی

این نماینده پیشین مجلس در اشاره به عامل دیگری در کسری بودجه تاکید کرد: تا زمانی که دولت در بعد درآمدی به محصول واحدی چون نفت وابسته است، از آنجایی که در چنین محصولاتی نوسانات بسیار زیاد است، باید منتظر کسری بودجه هم باشیم.

ندیمی با اشاره به تاثیر گستردگی وظایف دولت در ایجاد کسری بودجه اظهار کرد: عمده دلیل دیگر کسری بودجه را می‌توان به این مسئله نسبت داد که دولت فکر می‌کند تمام مسائل کشور به خودش مربوط است و خودش باید بنگاهداری و اشتغال ایجاد کند، در حالی که اگر فضا به بخش خصوصی برای فعالیت داده شود، بخش خصوصی از جیب خود اشتغال ایجاد می‌کند و از سودش به دولت مالیات می‌پردازد. در این روند دولت نه‌تنها هزینه‌ای نکرده، بلکه سود هم به دست آورده است. اما اکنون که دولت مسئولیت این کار را پذیرفته مجبور است، شرکت‌های زیانده را هم حفظ کند.

در هر حال باید بپذیریم کسری بودجه در اقتصاد ما تبدیل به سنت شده که فقط نشأت‌گرفته از شیوه مدیریت نیست و بخشی از آن تقنینی و بخشی هم نظارتی است.

ندیمی در ادامه در بیان راهکارهایی برای رفع چالش کسری بودجه تصریح کرد: اگر دولت پزشکیان می‌خواهد بودجه‌ای با کمترین کسری بنویسد باید 4 تغییر ایجاد کند؛ در مرحله نخست تا می‌تواند شرکت‌هایی را که آویزان دولت هستند با لحاظ سختگیری در سنجش اهلیت، اعتبار و... به بخش‌ خصوصی واگذار کند؛ با این تاکید که این واگذاری، به شرکت‌ها و نهادهای شبه‌دولتی یا نهادهای وابسته به قوای دیگر یا حاکمیتی نباشد. در دومین اقدام باید در اجرای برخی پروژه‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای از مشارکت بخش خصوصی بهره ببرد. با این اقدام دولت می‌تواند بخش اعظم پروژه‌های نیمه‌تمام را با آورده بخش خصوصی به سرانجام برساند و در ازای آن به میزان آورده بخش خصوصی او را در سود پروژه شریک کند. سومین اقدام این است که در تخصیص بودجه اولویت‌‌بندی انجام دهد که در ظاهر این اتفاق درحال‌انجام است.

ضرورت بازنگری در بودجه نهادهای خاص

این نماینده پیشین مجلس در بیان چهارمین راهکار کاهش کسری بودجه بیان کرد: دولت باید یک بازنگری اساسی در موضوع هزینه‌ها انجام دهد؛ مثلا در بخش فرهنگی باوجود بودجه‌های کلان نتیجه چندان رضایت‌بخش نبود؛ برای نمونه صداوسیما نشان داده با روش فعلی نمی‌تواند بیشتر از ۳۰ درصد مردم را جذب کند؛ پس باید برای ۷۰ درصد باقیمانده از راه دیگری اقدام کند.

 برای چنین مشکلی می‌توانیم با اذن رهبر معظم انقلاب تلویزیون‌های خصوصی البته با نظارت و سیاست‌گذاری دولت با کمک مجامعی چون شورای انقلاب فرهنگی، صداوسیما و مانند آن راه‌اندازی کنیم؛ کما اینکه در این زمینه تجربه‌های موفقی چون فیلیمو و... را شاهد هستیم.

ندیمی در پایان با اشاره به نکته‌ای به‌عنوان راهکار تکمیلی رفع ناترازی بودجه بیان کرد: در زمینه نهاد و ستادهای خاص باید با درخواست از رهبر معظم انقلاب در جهت درج درآمد این دستگاه‌ها در بودجه اقدام کنیم. مثلا صداوسیما سالانه از ارز صندوق توسعه، تبلیغات و بودجه عمومی بودجه دریافت می‌کند، اما درآمد آن در بودجه درج نمی‌شود.

اگر این تغییرات اتفاق بیفتد، می‌توانیم امسال را سال آغاز مبارزه با کسری بودجه نام‌گذاری کنیم؛ در غیر این صورت طبیعی است که سازمان ها در برابر کاهش هزینه‌ها و بودجه‌شان مقاومت می‌کنند و شرایط به همین روال پیش خواهد رفت.

سخن پایانی

بی‌انضباطی مالی دولت و بروز کسری در دخل‌وخرج سالانه به‌نوعی تبدیل به سنت شده؛ به‌گونه‌ای که حتی بودجه دارای کسری ارائه‌شده ازسوی دولت‌ طی سازکارهایی در مجلس تصویب می‌شود و به‌عبارتی شفاف‌تر قوه مقننه نیز بودجه ناتراز را از دولت می‌پذیرد. این در حالی است که محصول اصلی کسری بودجه، تورم است؛ معضلی که هر روز سفره خانوار ایرانی را کوچک‌تر و دامنه وسیع‌تری از مردم را در دسته فقرا پرتاب می‌کند.