راهبردهای رفع ناترازی بنزین تنها از مسیر راهکارهای قیمتی نیست، بلکه راهبردهای «ارتقای کمی و کیفی پالایشگاه‌های نفت خام موجود»، «احداث پالایشگاه‌های جدید و مقیاس کوچک»، «تنوع‌بخشی به سبد سوخت کشور»، «واردات و تولید خودروهای هیبریدی و برقی»، «اسقاط خودروهای فرسوده» و «کاهش مصرف سوخت خودروهای داخلی با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید» از جمله آن است.

بحث درباره بنزین در روزهای اخیر دوباره شدت گرفته است. فارغ از نگاه‌های سیاسی، شناخت وضعیت میدانی و محتوایی در بحث بنزین اهمیت ویژه‌ای دارد. در واقع مسئله اصلی، نرخ بنزین نیست، بلکه نرخ بنزین به‌عنوان راهکار درباره مسئله اصلی که «ناترازی بنزین» است، مطرح می‌شود. در گزارش حاضر تلاش شده است مسئله ناترازی بنزین به‌طورشفاف بیان و راهبردهای مقتضی ارائه شود.

ناترازی حدود ۱۰ میلیون لیتری بنزین در کشور

در سال ۱۴۰۲، به‌ترتیب حدود ۱۱۸ و ۱۱۷ میلیون لیتر در روز بنزین تولید و مصرف شده است که با فرض ادامه روند رشد مصرف نسبت به سال‌های گذشته، پیش‌بینی می‌شود میزان مصرف این فرآورده در سال ۱۴۰۳ به حدود ۱۲۸میلیون لیتر در روز افزایش پیدا کند که در این صورت، کشور با ناترازی حدود ۱۰ میلیون لیتری بنزین و هزینه بیش از ۲ میلیارد دلاری واردات بنزین مواجه خواهد بود.

مصرف بنزین تا سال ۱۴۱۰ به حدود ۱۵۴ میلیون لیتر در روز افزایش می‌یابد

بنزین تنها فرآورده پالایشگاهی است که تولید آن از مصرفش کمتر است. مصرف بنزین در سال ۱۳۹۷ حدود ۸۹ میلیون لیتر در روز بوده، در حالی‌که مقدار تولید آن در همان سال حدود ۸۱ میلیون لیتر در روز بوده است. این میزان از مصرف موجب شد تا کشور نیاز به واردات بنزین داشته باشد، اما با افتتاح پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، تولید بنزین کشور در سال ۱۳۹۸ به حدود ۹۷ میلیون لیتر در روز افزایش یافت و ایران به صادرکننده بنزین تبدیل شد. در نمودار زیر میانگین مصرف بنزین طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۲ آمده است، هرچند مصرف بنزین در پی شیوع کرونا، در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ کاهش یافت، اما بررسی روند آن در بازه زمانی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰، میانگین نرخ رشد ۶ درصدی را نشان می‌دهد و در صورت ادامه این روند رشد، پیش‌بینی می‌شود که مصرف بنزین تا سال ۱۴۱۰ به حدود ۱۵۴ میلیون لیتر در روز افزایش یابد.

عدم‌سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیربنایی، ریشه مسئله ناترازی بنزین

یکی از ریشه‌های اصلی ناترازی بنزین بی‌توجهی و سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیربنایی است. به‌عنوان نمونه، پالایشگاه‌سازی یکی از بخش‌های زیربنایی محسوب می‌شود، اما در 3 دهه اخیر به آن توجه نشد و بعد از ساخت پالایشگاه بندرعباس، پالایشگاه نفت خام دیگری در کشور احداث نشده است. البته پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج‌فارس در دهه اخیر ساخته شد و این پالایشگاه حدود ۴۰ میلیون لیتر بنزین کشور را تامین می‌کند و کشور را تا سال ۱۴۰۱ از ناترازی بنزین نجات داد.

علاوه بر مسئله عدم‌ساخت پالایشگاه نفت خام در 3 دهه اخیر، عوامل مختلفی دیگری نیز در افزایش مصرف بنزین و تشدید این ناترازی دخالت دارند که می‌توان به الگوی نامناسب تخصیص بنزین، قاچاق سوخت، عدم‌توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی، افزایش خودروهای فرسوده در سطح کشور، تولید خودروهای با مصرف سوخت بالاتر از استانداردهای جهانی و ... اشاره کرد.

بنزین؛ مسئله چندوجهی

حسن مرادی، کارشناس انرژی با اشاره به اینکه مسئله بنزین مسئله‌ای چندوجهی است، گفت: علت اینکه ما در بنزین مشکل داریم، مصرف بالای آن است، متاسفانه در کشور ما بیش از  2برابر مصرف بنزین در بسیاری از کشورها وجود دارد. علت این امر مربوط به فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل است که خودروهای فرسوده و قدیمی همچنان در حال استفاده هستند، همچنین کارخانجات اتومبیل‌سازی، اتومبیل‌هایی را ایجاد نمی‌کنند که مصرف بنزین کمتری داشته باشند.

به‌گزارش مهر، مرادی بااشاره به اینکه استاندارد مصرف ما نسبت به ۱۰۰ کیلومتر بسیار بالاست که باید در این مسئله تجدیدنظر شود، خاطرنشان کرد: عدم‌توسعه حمل‌ونقل عمومی را می‌توان یکی از دلایل اصلی این مسئله دانست. در بسیاری از کشورها فرهنگ استفاده از خودرو به‌گونه‌ای است که تنها برای پیک‌نیک و استفاده برون‌شهری است و مردم برای رفت‌وآمد به محل کار از ناوگان عمومی استفاده می‌کنند. فرهنگ غلطی در کشور ما رواج پیدا کرده که اتومبیل‌گردی است؛ یعنی از اتومبیل برای گردش در شهر استفاده کنیم، اما برای چه شاهد چنین اتفاقی هستیم؟! علت آن ارزانی بنزین است. بنابراین یکی از مسائلی که منجر به مصرف بی‌رویه بنزین شده، پایین بودن نرخ بنزین در مقابل همه استانداردها است، به‌‌شکلی‌که بنزین در کشور ما از آب معدنی هم ارزان‌تر است. وی افزود: همچنین قاچاق بنزین در کشور ما به‌راحتی اتفاق می‌افتد، زیرا نرخ بنزین داخلی با نرخش در آن‌سوی مرزها قابل‌مقایسه نیست، بنابراین هر وسیله نقلیه‌ای که از مرزها خارج می‌شود، سعی می‌کند با حداکثر توان، سوخت از مرزها خارج کند. تمامی این موارد دست به‌دست یکدیگر داده تا با ناترازی بنزین مواجه شویم.

وی ادامه داد: بارها به دولتمردان توصیه شده است که در مرزها پمپ بنزین‌هایی تعبیه شود که افراد آن‌سوی مرز هم امکان خرید بنزین را داشته باشند، اما با نرخ فوب خلیج‌فارس در این شرایط قاچاق سوخت کاهش پیدا می‌کرد و سوخت به‌صورت قانونی و با نرخ جهانی به‌فروش می‌رسید.

این کارشناس انرژی اضافه کرد: باید در رابطه با ساخت اتومبیل‌ها تغییر رویه دهیم، امروزه در جهان اتومبیل‌های برقی در حال ساخت و استفاده هستند و ما باید به این سمت برویم.

یک‌ششم درآمد نفتی، صرف واردات بنزین می‌شود

هاشم اورعی، کارشناس انرژی بااشاره به اینکه وضعیت ناترازی بنزین در وضعیت هشدار قرار دارد، گفت: براساس آمار منتشرشده، ناترازی بنزین در مرز هشدار قرار دارد،به‌طوری‌که مصرف روزانه آن به ۱۲۷میلیون لیتر رسیده است.

وی ادامه داد: در وضعیتی قرار داریم که تولید داخلی جوابگوی مصرف نیست و مصرف بنزین ما روند افزایشی دارد، ضمن آنکه روند افزایش مصرف بیش از روند افزایش تولید است، به‌طوری‌که اعلام شده امسال نسبت به مدت زمان مشابه ۱۳درصد افزایش مصرف وجود دارد، در حالی که رقم تولید ثابت است.

۶ میلیارد دلار هزینه واردات بنزین

اورعی ادامه داد: با نگاهی به ۵ سال گذشته یعنی زمانی که ستاره خلیج‌فارس تولید بنزین را آغاز کرد،خواهیم دید در آن زمان ما صادرکننده بنزین بودیم، در حالی که از سال گذشته تبدیل به واردکننده بنزین شدیم و ۶ میلیارد دلار برای واردات بنزین در نظر گرفته شده است، در حالی که سال گذشته ۴ میلیارد دلار بود که نشان‌دهنده افزایش ناترازی بنزین است که سال به سال بیشتر هم می‌شود و ایران هفتمین کشور مصرف‌کننده انرژی در جهان است و ۶ میلیارد دلاری که به واردات بنزین اختصاص پیدا کرده، یعنی یک‌ششم درآمد نفتی سال را بنزین وارد کنیم.

به‌گفته وی، به‌نظر می‌رسد این روند فزاینده افزایش مصرف بنزین ادامه پیدا می‌کند، به‌دلیل اینکه اقدامی در این راستا انجام نگرفته است.

این کارشناس انرژی بااشاره به اینکه نباید با مردم پنهانکاری کرد و باید در جریان وخامت اوضاع باشند، خاطرنشان کرد: باید مردم را در جریان وضعیت بغرنجی که قرار داریم، بگذاریم و از آنها کمک بخواهیم، نباید مسئله را پنهان کرد؛ یعنی صداقت و شجاعت، پیش‌شرط ورود به فرآیند حل مشکل ناترازی بنزین است.

وی ادامه داد: ابتدا باید مردم را با خود همدل کنیم و اعلام کنیم که فرآیندی چندساله پیش‌رو داریم و درد آن را جامعه باید تحمل کند. دولت باید برنامه‌ای پیاده کند که از اصرار بر اینکه تمام مسائل مربوط به بنزین را در دست خود داشته باشد،بپرهیزد.

 جدایی نه به‌معنای اینکه بنزین یک‌شبه خصوصی شود، اما حداقل امکان حضور بخش خصوصی فراهم شود. در این شرایط، دولت و بخش خصوصی باید در کنار یکدیگر رقابت کنند. در این اوضاع باید بخش خصوصی واردکننده بنزین باشد که بهای آن به‌جای لیتری 3هزار تومان، لیتری۱۰هزار تومان با امکانات ویژه در اختیار مردم قرار بگیرد مانند سوخت‌های سیار موجود که باوجود قیمت‌های بالاتر مردم برای آنکه در صف‌های طولانی پمپ بنزین نمانند، از آنها استقبال می‌کنند. دولت باید برنامه‌ای پیاده کند که طی ۵ سال سهم خود را از ماجرای بنزین کم کند و به‌مرور زمان از معرکه بنزین بیرون بیاید.

یارانه نقدی جایگزین سهمیه سوخت آن هم به دهک‌های خاص باشد

اورعی با انتقاد از پرداخت یارانه بنزین به همه اشخاص خاطرنشان کرد: در کنار این موضوع، این سوال وجود دارد که چرا دولت به همه یارانه پرداخت می‌کند، چرا باید ۹۰ هزار تومان یارانه بنزین داشته باشیم، در صورتی که در انگلستان باید ۹۰ پوند پرداخت کرد، یعنی ۶ میلیون تومان. فردی که توانایی مالی دارد، چرا باید یارانه دولتی دریافت کند، در حالی که این یارانه سهم فردی در روستاهای دورافتاده است. به‌همین‌علت، این نوع پرداخت یارانه، اشتباه‌ترین راهکار حمایتی است و باید تنها به چند دهک اول به‌صورت نقدی پرداخت شود.

قاچاق روزانه ۴۰ میلیون لیتر بنزین

وی ادامه داد: پرداخت یارانه خوب است، اما به‌شرطی‌که هوشمندانه باشد. اکنون نرخ گازوئیل در افغانستان ۵۱ هزار تومان است و در ایران ۳۰۰ تومان. این نوع قیمت‌گذاری و سرکوب نرخ منجر به این تفاوت نرخ در ایران و کشورهای همسایه شده؛ به‌طوری‌که سود این قاچاق، ساعتی چند میلیارد تومان است و روزانه ۳۰ تا ۴۰ میلیون لیتر قاچاق می‌شود.

به‌گفته وی، مافیای قاچاق و خودرو اجازه رقابت نمی‌دهند و انحصار آن در دست چند خودروساز است و نتیجه آن، 2برابر بودن میزان مصرف خودروهای داخلی نسبت به خودروهای وارداتی است و در این شرایط، نرخ خودرو افزایش پیدا کرده و نرخ بنزین بدون تغییر است، به‌همین‌دلیل زمانی که بنزین ارزان است، بهینه‌سازی هم معنایی ندارد. ما باید تمرکز خود را از تولید برداریم و به‌سمت استانداردسازی خودروها، اصلاح سوبسیدها و هوشمندانه عمل کردن برویم تا از این طریق، اصلاح مصرف نیز انجام بگیرد.