معنای واقعی ژئوپلتیک اما سیاست جغرافیایی است یعنی همه تاثیراتی که جغرافیای یک منطقه بر رفتار و سیاست کشور یا کشورهای آن منطقه برجای گذارد. در تعریف ژئوپلتیک گفته می‌شود که این مفهوم در سیاست خارجی کشورها رفتار سیاسی یا توانایی‌های نظامی و امنیتی واحدهای ملی را برحسب مختصات محیط طبیعی توضیح می‌دهد و حتی پیش‌بینی می‌کند. بر اساس این رویکرد، ژئوپلتیک با درجات مختلف بیانگر تاثیر جغرافیا بر امور تاریخی و سیاسی است. نقد تاریخی و نقادانه ژئوپلتیک، یک وظیفه بسیار مهم است. ژئوپلتیک باید گذشته خود را بپذیرد و طبیعت گفتمان خویش را بیازماید. حال سوالی که مطرح می‌شود این است که بخش معدن چقدر از مبحث ژئوپلتیک استفاده کرده است. در همین زمینه گفت‌وگویی با دو تن کارشناس معدن و فعال اقتصادی داشتیم که در ادامه می‌خوانید:

اثرگذاری معدن بر بخش ژئوپلتیک جهان

آرمان ابطحیان، کارشناس گروه جغرافیا و ارتباط با صنعت دانشگاه صنعتی کرمان در گفت‌وگو با صمت در مورد موضوع یاد شده اظهار کرد: امروزه زندگی به مراتب پیچیده‌تر از چیزی است که در قرن گذشته یا قرن‌های پیشین، مردم، مسئولان و حکمرانان در آن زندگی می‌‌‌کردند یا مشغول اداره آن بودند. از این رو، توجه به بخش‌هایی که آثار پنهانی بر اقتصاد به عنوان اصلی‌ترین مولفه موثر بر «قدرت ملی» کشورها دارند، بیش از پیش در مرکز توجه قرار گرفته است. یکی از بخش‌های مغفول‌مانده، منابع معدنی و آثار اقتصادی و فرااقتصادی آن است که امروزه نیز رفته‌رفته درحال اثرگذاری عمیق‌تر بر جنبه‌های ژئوپلتیکی جهان است. وی افزود: در واقع امروزه، ژئوپلتیک عامل مهمی بر عرضه پایدار مواد معدنی حیاتی برای صنایعی است که نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد کشورها و به تبع آن، در اقتصاد جهانی دارند، و برعکس. براساس «گزارش جهانی ریسک» که توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شد، ریسک ژئوپلتیکی همواره یکی از پنج‌خطر مهم تاثیرگذار بر «توسعه جهانی» بوده که سبب بروز تغییرات جدید در الگوهای ژئوپلتیکی شده است. تحت‌تاثیر الگوی عرضه و تقاضای منابع جهانی و تکامل الگوی رقابت، سیستم حاکمیت جهانی منابع استراتژیک در روند تکامل مستمر قرار دارد. از طرف دیگر، رویدادهای شدید ژئوپلتیکی به رهبری دولت‌ها نیز دائم زنجیره تامین سیستم منابع جهانی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

نقش کشورهای توسعه‌یافته

ابطحیان ادامه داد: نقش کشورهای توسعه‌یافته و اقتصادهای قدرتمند مانند ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا، ژاپن و حتی برخی اقتصادهای نوظهور در زمینه تامین منابع معدنی، به‌ویژه در حوزه تامین عناصر کمیاب که نقش محوری در تکنولوژی‌های نو و صنایع های‌تک ایفا می‌کنند، به عرصه‌ای برای بازیگری در اقتصاد جهان و زورآزمایی‌های ژئوپلتیکی تبدیل شده است. منابع معدنی حیاتی از نظر جغرافیایی در چند کشور و منطقه خاص متمرکز شده‌اند. در سال ۲۰۲۲، ذخایر جهانی کبالت (که در بسیاری از آلیاژها و سوپرآلیاژها برای ساخت قطعات در موتور هواپیما، توربین گاز، فولادهای پرسرعت، آلیاژهای مقاوم در برابر خوردگی و... کاربرد اساسی دارد) حدود 6‌.‌7میلیون تن برآورد شده که عمدتا در کنگو، استرالیا و کوبا متمرکز است و ۷۱‌درصد از ذخایر جهانی کبالت را تشکیل می‌دهد.

شرکت جهان به سمت انرژی‌ پاک

این کارشناس بیان کرد: همچنین برآوردهای سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که ذخایر اثبات‌شده جهانی نیکل بیش از ۹۵میلیون تن است که عمدتا در اندونزی، استرالیا و برزیل متمرکز شده است و مجموعا ۶۱درصد کل ذخایر جهانی را تشکیل می‌دهد. ذخایر اثبات‌شده لیتیوم جهانی نیز حدود ۲۲میلیون تن برآورد شده که عمدتا در شیلی، استرالیا و آرژانتین متمرکز شده است و ۲/ ۳درصد از ذخایر لیتیوم در «مثلث لیتیوم» امریکای لاتین قرار دارد. این عنصر ارزشمند به قدری برای صنایع، به‌ویژه صنایع الکترونیک هوشمند و خودروهای نسل جدید حائز اهمیت است که برآورد می‌شود برای تولید ۲۰میلیون خودرو، «تسلا» به‌‌‌تنهایی به حجمی بیشتر از کل لیتیوم و گرافیت طبیعی تولیدشده در سال گذشته نیاز دارد.

وی بیان کرد: آمارهای جهانی نیز در افزایش اهمیت و ضرورت توجه به عناصر کمیاب معدنی بی‌تاثیر نبوده‌اند. گزارش ۲۰۲۰ بانک جهانی نشان می‌دهد که تولید مواد معدنی مانند لیتیوم، کبالت، نیکل و گرافیت تا سال ۲۰۵۰ نزدیک به ۵۰۰‌درصد افزایش خواهد یافت تا تقاضای رو به رشد برای فناوری‌های انرژی‌های پاک را برآورده کند. در همین راستا، آژانس بین‌المللی انرژی همچنین در سال ۲۰۲۲ اشاره می‌کند که تقاضای سیستم انرژی جهانی برای مواد معدنی حیاتی می‌تواند تا سال ۲۰۴۰، شش‌برابر شود.

تا سال ۲۰۵۰، بیشتر رشد تقاضای جهانی انرژی از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های انرژی پاک حاصل می‌شود که به نوبه خود باعث رشد تصاعدی تقاضای جهانی برای مواد معدنی حیاتی مانند لیتیوم، کبالت، نیکل و عناصر نادر خاکی (مانند مونازیت، زیرکن، آلانیت، بایدلیت و...) خواهد شد. رشد سریع تقاضا برای منابع معدنی حیاتی، مفهوم ریشه‌‌‌دار کمبود منابع را در عصر جدید تقویت کرده و کشورها را بر آن داشته است تا به امنیت عرضه فرامرزی منابع معدنی توجه بیشتری داشته باشند.

توجه به ویژگی‌‌‌های ریسک ژئوپلتیکی

ابطحیان بیان کرد: درست به همین دلیل است که مناقشات ژئوپلتیکی مربوط به تامین منابع معدنی کمیاب نیز مدتی است برجسته‌تر شده و اثرات ژئوپلتیکی آنها هر روز بیش از پیش در حال افزایش است.

 بنابراین، توجه به ویژگی‌‌‌های ریسک ژئوپلتیکی و روند توسعه بهره‌برداری از منابع فلزی حیاتی و شناسایی عوامل خطر ژئوپلتیکی که ممکن است بر منابع حیاتی تاثیر بگذارد ضروری می‌نماید. این ریسک، با خود آثاری به همراه خواهد داشت که چهار مورد از مهم‌ترین آنها را می‌توان به شکل زیر دسته‌بندی کرد:

۱. برخی از منابع معدنی حیاتی، از نظر جغرافیایی در چند کشور و منطقه خاص متمرکزند و به‌راحتی چند کشور آنها را کنترل می‌کنند. بر همین مبنا، بازارهای مواد معدنی حیاتی در برابر نفوذ ژئوپلتیک آسیب‌پذیرند و ممکن است در خطر اختلال در زنجیره تامین قرار گیرند.

۲. رشد سریع نیاز به مواد معدنی حیاتی در صنایع و متعاقب آن اقتصاد، تغییر شکل الگوی ژئوپلتیکی منابع معدنی استراتژیک جهان را تسریع خواهد کرد. آژانس بین‌المللی انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر (IRENA) و آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) نیز در این زمینه تاکید کرده‌اند که تامین‌‌‌کنندگان برخی از منابع معدنی حیاتی مانند لیتیوم، کبالت، نیکل و عناصر نادر خاکی می‌‌‌توانند با قطع عرضه عناصر حیاتی، اهرم‌‌‌های ژئوپلتیکی جدیدی به‌دست آورند.

۳. رقابت بین چین و ایالات‌متحده در مواد معدنی حیاتی در آینده شدیدتر خواهد شد. چین و ایالات‌متحده به‌شدت به ۱۱نوع مواد معدنی وارداتی اتکای قابل‌توجهی دارند که زمینه‌های بروز تنش را بیشتر می‌کند.

در آینده، دو کشور احتمالا با نبردهای شدید برای منابع در امریکای جنوبی، افریقا و مناطق دیگر روبه‌رو خواهند شد؛ اگرچه کماکان به همکاری پایدار ادامه خواهند داد.

۴. خطر ژئوپلتیکی منابع معدنی حیاتی چین هنوز نسبتا بالاست و ثبات بازار آن در برابر پوپولیسم جهانی، حمایت‌‌‌گرایی تجاری و ملی‌‌‌گرایی منابع آسیب‌‌‌پذیر است. از طریق تجزیه و تحلیل توزیع جهانی و الگوی ژئوپلتیکی مواد معدنی فلزی حیاتی، مشخص می‌شود که عرضه پایدار کشورهای صادرکننده و استراتژی ژئوپلتیکی هر کشور به پیش‌نیاز مهم برای تامین مواد معدنی حیاتی تبدیل خواهد شد.

پایان یکه‌تازی چین در عناصر حیاتی

وحید حسین‌زاده، کارشناس معدن در گفت‌وگو با صمت درباره موضوع یاد شده اظهار کرد: از ژئوپلتیک برای درک محدودیت‌ها و مزایایی که جغرافیا به یک کشور و تصمیمات سیاسی، فناوری و اقتصادی آن اعمال می‌کند، استفاده می‌کنیم. این امر عناصر و قدرتی را که ترکیبات مختلفی از پروتون‌ها، نوترون‌ها و الکترون‌ها می‌توانند در دنیای اطراف ما اعمال کنند را بررسی می‌کند.

این عناصر کمیاب درحال‌حاضر برای بخش دفاعی جهان بسیار مهم هستند، اما استخراج، فرآوری و ترکیب آنها در سال‌های آینده با شدت بیشتری بر پویایی ژئوپلتیک تأثیر می‌گذارد، زیرا جهان به سمت منابع انرژی جدید و تحول در حمل‌ونقل به پیش می‌رود. طولی نمی‌کشد که چین از انحصار تقریبی خود در این بازار بهره خواهد برد، اما در نهایت افزایش تقاضای داخلی، کنترل آن را محدود کرده و تنوع تولید را ایجاد می‌کند.

وی ادامه داد: عناصر کمیاب خصوصیاتی دارند که آنها را به موارد خاص و بازارهای خاص مربوط می‌کند. از نورپردازی و اپتیک گرفته تا نمایشگرهای الکترونیک، آهنرباها و سیستم‌های هدایتی که نیاز هر کدام یک عنصر متفاوت یا ترکیب متفاوتی از عناصر است.

تامین یک‌سوم ذخایر جهان از عناصر نادر زمین

حسین زاده بیان کرد: چین تقریبا یک سوم ذخایر جهان از عناصر نادر زمین را در خود جای داده است و اخیراً به تسلط در این بخش رسیده است. چین در دهه ۱۹۶۰ ذخایر جدیدی را کشف کرد و تا اوایل دهه ۱۹۹۰ از امریکا در این زمینه سبقت گرفت. چین از منابع و معادن زیادی برخوردار است و با کنترل مراحل پردازش، انحصار خود را در تأمین جهانی این عناصر به‌دست آورده است و این کنترل خطر عرضه جهانی را به همراه دارد.  در سال ۲۰۱۰ هنگامی که چین به طور ناگهانی صادرات عناصر خاکی کمیاب، نمک و فلزات را به ژاپن به عنوان مصرف‌کننده اصلی متوقف کرد، این امر برای ژاپن بسیار گران تمام شد. ایالات متحده نیز که بسیاری از محصولات نهایی که ژاپن با عناصر کمیاب تولید می‌کند را وارد می‌کند، تأثیرات ثانویه آن را احساس کرد. گرچه این ممنوعیت موقتی بود اما موج‌های شوک را به جامعه جهانی ارسال کرد و کشورها و تولیدکنندگان را وادار به تلاش برای یافتن، توسعه یا بازگشایی منابع جایگزین عناصر کمیاب کرد.

این کارشناس معدن اظهار کرد: ایالات متحده که در فناوری دفاعی خود بسیار به چین متکی بود، پرونده‌ای در سازمان تجارت جهانی علیه چین راه‌اندازی و موفق شد در سال ۲۰۱۵ تعرفه صادراتی پکن را بر روی عناصر کمیاب حذف کند. اما در سال‌های پس از ممنوعیت صادرات به ژاپن، سایر نقاط جهان در جست‌وجوی منابع عرضه خارج از چین برامدند. استرالیا توانست تولید عناصر کمیاب سبک را از طریق پردازش جدید در مالزی توسعه دهد و امریکا نیز معدن مولی کورپ خود را بازگشایی کرد.

تاثیر مواد معدنی بر زندگی جهانیان

حسین‌زاده ادامه داد: از طرف دیگر، نرخ بسیاری از عناصر کمیاب از سال ۲۰۱۵ نسبتاً پایدار مانده است و این به معنی جذاب و اقتصادی نبودن پروژه‌های جدید است. علاوه بر این، فرآیند پالایش باعث تولید فرآورده‌های جانبی برای محیط‌زیست می‌شود که بسیار پر هزینه بوده و می‌تواند از طرف گروه‌های محیطی و جمعیت محلی مورد انتقاد قرار بگیرد.به هر حال، در سطح جهانی، تقاضا برای عناصر کمیاب در حال افزایش است. سریم و لانتانیم عناصر کمیابی هستند که در بیشترین حجم مصرف می‌شوند، اما نئودیمیم، دیسپروزیوم و تربیوم که همه در آهنرباهای دائمی فوق الذکر مورد استفاده قرار می‌گیرند، در آینده با افزایش تقاضا برای موتورهای برقی و توربین‌های بادی توجه بیشتری را به خود جلب خواهند کرد.

وی افزود: بر اساس رتبه‌بندی موسسه‌ EY، فعالان بخش معدن و تولیدکنندگان فلزات، ۱۰ ریسک و فرصت تجاری پیش‌روی خود دارند که می‌توانند کسب‌وکارهای این حوزه را با بحران روبه‌رو سازند. در عین حال در سال‌ ۲۰۲۳ مدیران بنگاه‌های بین‌المللی و جهانی حوزه معدن و فلزات، لازم است مسائل محیط‌زیستی، اجتماعی و حاکمیت (ESG)، ژئوپلتیک و تغییرات آب و هوایی را به‌عنوان سه خطر بزرگ پیش‌روی تجارت خود در ۱۲‌ ماه آینده مدنظر قرار دهند. این عوامل خارجی همراه با تورم همچنان ریسک‌ها و فرصت‌های بخش معدن و فلزات اساسی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، سهامداران شرکت‌ها را تحت‌فشار قرار داده و بازارهای سرمایه رهبران را در چندین جبهه وادار به واکنش کرده‌اند.

دومین ریسک تجاری رتبه‌بندی

پاسخ‌دهندگان، ژئوپلتیک را به‌عنوان دومین ریسک تجاری رتبه‌بندی کردند که نسبت به سال‌گذشته که این مهم در رتبه چهارم قرار داشت، خبر از حاد شدن این موضوع در بخش معدن‌ دارد. گزارش EY تاکید دارد با توجه به اینکه ۷۲‌ درصد منابع معدنی به‌عنوان عامل مهمی در تحریک مسائل ژئوپلتیکی نقش‌آفرینی می‌کنند، احتمال اثرگذاری بر عملکرد معادن بالاست، زیرا دولت‌ها به‌دنبال پرکردن شکاف‌های درآمدی پس از هزینه بالایی هستند که در سراسر دوره همه‌گیری متحمل شدند. البته در حوزه توسعه پایدار، ترتیب مسائل جالب‌توجه است. مساله آب در صدر است و پس از آن مشکلاتی نظیر معضل کودکان کار در انتهای جدول مخاطرات قرار دارد. در میانه نیز مسائل اجتماعی و سیاسی مانند مساله هویت، برابری و تنوع جزو مشکلات سرمایه‌گذاران است. آلایندگی نیز دیگر چالشی است که در بخش صنایع معدنی موضوع بحث و جدال است و به‌نظر می‌رسد در سال‌آینده می‌تواند کانون جنجال‌ها، چالش‌ها و برخی معضلات باشد.

 برخی از بنگاه‌ها البته به مقوله تنوع زیستی در حوزه معدن‌کاری و چالش حیات انسانی در بخش معدن اشاره کرده‌اند که این نیز چالشی است، ضمنا تولید سبز و حضور فعالانه در زنجیره تامین سبز جهان موضوعی است که می‌تواند تولید و تجارت معدنی را دچار مشکلاتی کند که تولید را کاهش یا دگرگون سازد.عوامل خارجی و اجتماعی مختلف ناشی از  جنگ در اوکراین و فلسطین و احتمالا چین و افزایش قیمت انرژی، چالش‌هایی را که مدتی است در راه بوده‌اند، تشدید کرده‌ و اختلالاتی در روند تولید و تجارت جهان ایجاد کرده است. در پاسخ به این مقوله، مشارکت‌کنندگان می‌گویند که به‌دنبال بهبود چشم‌انداز خود از زنجیره تامین جهانی، استفاده از فناوری برای بهبود عملیات و عملکرد و استراتژیک‌تر بودن در هنگام تجزیه و تحلیل فناوری‌های جدید و سبد تامین‌کنندگان هستند.

سخن پایانی

در طول سالیان متمادی، تعاریف متعددی برای واژه «ژئوپلتیک» ارائه شده است؛ اما اگر تعریف دانشنامه روابط بین‌الملل و سیاست جهان را مبنا قرار دهیم آنگاه منظور از واژه «ژئوپلتیک» بررسی تاثیر عوامل جغرافیایی بر رفتار دولت‌هاست. درواقع این واژه بیانگر این است که چگونه موقعیت مکانی، اقلیم، منابع طبیعی، جمعیت و یک تکه زمین که یک دولت روی آن قرار گرفته است، گزینه‌های سیاست خارجی دولت و جایگاه آن را در سلسله‌مراتب دولت‌ها تعیین می‌کند. به عبارت بهتر می توان گفت معدن و زمین شناسی با ژئوپلتیک هیچ‌گاه حوزه‌های مجزایی از هم نبوده‌اند اما همان‌طور که گفته شد در کشور ما توجه چندانی به اثر «ژئوپلتیک» بر معادن نشده است.