حال بد اکتشاف
اکتشاف را باید مهم‌ترین زنجیره بخش معدن دانست که مدتی است، حال ناخوشی دارد. کمبود ماشین‌آلات و نبود تکنولوژی، نبود نیروی متخصص و همچنین فرسودگی ماشین‌آلات، از مهم‌ترین عوامل کاهش اکتشافات معدنی هستند. اکتشاف، حلقه مفقوده معدن است و در صورت تداوم چنین وضعیتی، باید منتظر کاهش شدید بهره‌وری معادن باشیم. معادن، بیش از هرچیز، نیازمند توجه دولت و البته بخش خصوصی هستند تا روند اکتشاف در مسیر درست قرار گیرد.
سیستم‌های خودمختار برای اکتشاف
اکتشاف همیشه بخش مهمی از معدن بوده است. فلزات و مواد معدنی قبل از استخراج باید مکان‌یابی شوند؛ فرآیندی که زمانبر و دشوار است. با افزایش تقاضا برای منابع طبیعی، اکتشاف برای شرکت‌های معدنی حیاتی‌تر شده است تا با تقاضا همگام شوند. بنابراین این صنعت باید به‌سمت فناوری‌های مدرنی برود که می‌تواند در مرحله اکتشاف کمک‌کننده باشد و یک نقشه‌راه برای دستیابی به این فناوری‌ها داشته باشد.
سیستم‌های خودمختار برای مدتی یکی از پایه‌های اصلی صنعت معدن بوده‌اند. این سیستم‌ها شامل کامیون‌های خودران، پهپادها و ربات‌ها می‌شوند. آنها می‌توانند به‌طورقابل‌توجهی خطر تصادفات و صدمات را کاهش دهند.
در اکتشاف، سیستم‌های خودمختار می‌توانند برای بررسی مناطق وسیعی از زمین، شناسایی ذخایر معدنی بالقوه و جمع‌آوری داده‌ها برای تجزیه و تحلیل کارآمدتر از انسان مورداستفاده قرار گیرند. از آنجا که صنعت در حال حاضر از این سیستم‌ها استفاده می‌کند، استفاده از آنها در مرحله اکتشاف نیز کمک‌کننده است. پهپادها به‌ویژه می‌توانند به حسگرهایی مجهز شوند که مواد معدنی و فلزات را روی زمین شناسایی می‌کنند.
همچنین می‌توان از آنها برای ایجاد نقشه‌های سه‌بعدی از سایت‌های معدن استفاده کرد که به شرکت‌های معدنی کمک می‌کند تا زمین و خطرات احتمالی را بهتر درک کنند. پهپادهای تجاری ارزان‌تر می‌شوند، در حالی که می‌توانند مناطق زیادی را به‌سرعت بررسی کنند. گزینه‌های دیگر شامل مریخ‌نوردهایی هستند که می‌توانند به حسگرهایی مجهز شوند که مواد معدنی و فلزات را روی زمین تشخیص دهند، همچنین می‌توان از آنها برای جمع‌آوری نمونه‌ها و تجزیه و تحلیل و شناسایی ذخایر معدنی استفاده کرد.
اکتشافات به حلقه مفقوده بخش معدن کشور تبدیل شده است
احسان آشوری، کارشناس حوزه اکتشافات معدنی در ارتباط با چالش‌های اکتشاف در حوزه معدن به صمت گفت: امروزه اکتشافات به حلقه مفقوده بخش معدن کشور تبدیل شده و این امر درحالی اتفاق افتاده که ایران ۷ درصد از ذخایر معدنی جهان را در خود جای داده است. بهبود وضعیت اکتشاف می‌تواند استخراج بیشتری به‌همراه داشته باشد و این موضوع به‌معنای به‌حرکت درآمدن چرخ اقتصاد در کشور است.
آشوری ادامه داد: ضعف در اکتشافات معدنی، می‌تواند دلایل بسیاری داشته باشد که از جمله آنها می‌توان به عدم‌سرمایه‌گذاری مناسب، ضعف در دانش زمین‌شناسی و کمبود اطلاعات و عدم بکارگیری از روش‌های نوین اشاره کرد. باتوجه به آنکه به‌دفعات، عنوان شده که بخش معدن و صنایع‌معدنی قادر است، جایگزین درآمدهای نفتی در اقتصاد ایران شود؛ توسعه این بخش منوط به اکتشافات جدید و لازم است که حرکت جدی در این زمینه آغاز شود.
وی گفت: شرکت سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات باتوجه به اینکه یک شرکت بزرگ در بخش معدن و صنایع‌معدنی است، توجه ویژه‌ای به بحث اکتشاف داشته و طی سال‌های گذشته گام‌های مثبتی در راستای سرمایه‌گذاری در حوزه اکتشاف برداشته است. اما به‌طورکلی باید اشاره کرد که متاسفانه کشور در زمینه اکتشافات از وضعیت خوبی برخوردار نیست. مشکلات بخش اکتشافی کشور شامل موارد بسیاری می‌شود. چالش نخست ما در ابتدا در زمینه روش‌ها است. در حال حاضر روش‌های ما به حالت کلیشه درآمده است؛ به‌معنای اینکه وقتی می‌خواهیم شرح خدماتی را برای یک منطقه بنویسیم، شرح خدمات یکسانی را می‌نویسیم به تعبیری این شرح خدمات‌ها روح ندارند، چراکه هر کانساری طبیعت خود را دارد. دسته‌بندی روش‌های اکتشاف به راه‌حل نیاز دارد، برای مثال در ژئوفیزیک فقط از ای پی آر اس و مغناطیس استفاده می‌کنیم که برای هرکدام ما یک بستر تعریف‌شده داریم.
در روش‌های اکتشافی، از دنیا فاصله داریم
وی افزود: متاسفانه باید اشاره کرد که در روش‌های اکتشافی، از دنیا فاصله داریم و باید خود را با این روش‌ها بروزرسانی کنیم. برای نمونه اگر دنبال (مگنتیو) هستید، از روش مغناطیس‌سنجی استفاده کنید. روش‌های الکترومغناطیس بسیار کم انجام شده است و تعداد دستگاه‌هایی که در کشور وجود دارد، محدود هستند و افرادی که بتوانند این روش را انجام دهند، چه برداشت و چه تفسیر تعدادشان کم است، بیشتر آشنایی کارشناسان ما در این زمینه‌ها، در حد تئوری است و بر همین اساس در کشور، ژئوفیزیک‌های عمیق و حفاری‌های عمیق نداشته‌ایم.
این کارشناس اکتشاف، چالش دیگر بخش اکتشاف را در حوزه زمین‌شناسی دانست و افزود: ما در شناخت زمین‌شناسی ایران بسیار عقب هستیم. نظام طبقه‌بندی کانسارها در دنیا همان‌طور که می‌دانید، مصنوعی است به‌معنای اینکه براساس شباهت‌ها، پدیده‌ها را تقسیم‌بندی می‌کنیم که این طبقه‌بندی در طول زمان تعادل برقرار می‌کند یعنی طبق آن نیازها و طرز تفکری که دارید، تغییر می‌کند. ما از دانش عمومی بی‌بهره هستیم و دانش ما با دنیا به‌روز نمی‌شود.
معضل دیگر در زمینه شناخت ما از زمین‌شناسی ایران است، خارجی‌ها کشور ما را بیشتر و بهتر از ما می‌شناسند. رفع چالش‌های موجود در بخش اکتشاف کشور در ابتدا، به سازمان زمین‌شناسی و سپس دانشگاه‌ها مربوط می‌شود. تا زمانی که دانشگاه‌ها و آموزش و پرورش را اصلاح نکنیم، خیلی از این موارد تغییری نمی‌کنند. اگر بخواهیم این عقب‌ماندگی‌ها را در کشور به‌صورت ریشه‌ای اصلاح کنیم، باید نظام تفکری، آموزشی و جهان‌بینی و اینکه مدیران ما چگونه فکر می‌کنند را بازنگری کنیم.
در حوزه اکتشافات بسیار عقب هستیم
امیر توکلی رودی، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، چندی پیش در ارتباط با وضعیت اکتشاف معادن اظهار کرد: در قانون برنامه هفتم برای حوزه معادن رشد ۱۳درصدی هدف‌گذاری شده است. همیشه یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که به‌عنوان یک نگاه بر اقتصاد پویا مطرح می‌شود و اقتصاد جایگزین نفت را برای آن مطرح می‌کنند، استفاده از ظرفیت معادن است.
نماینده مردم خواف و رشتخوار در مجلس شورای اسلامی، ادامه داد: حوزه صنعت و معدن یا صنایع استخراجی و زنجیره تامین وابسته به آن، پویا، فراگیر، اشتغال‌آفرین و تحول‌آفرین برمبنای خلاقیت، دانش فنی و هوش‌مصنوعی است که می‌تواند تنوع محصول بر آلیاژهای مختلف را تعریف کند، به‌همین‌دلیل در قانون برنامه هفتم توسعه نگاه ویژه‌ای بر این مهم معطوف شده که در حوزه معادن به رشد ۱۳درصدی برسیم.
وی تصریح کرد: باوجود ذخایر ویژه‌ای که معادن کشور دارند، اما موانع و مشکلات بی‌شماری در این حوزه وجود دارد و گاهی مشاهده می‌کنیم دولت به‌جای اینکه در این حوزه به اصل موضوع بپردازد و سیاست‌گذاری کرده و به بخش خصوصی برای ورود به این فرآیند کمک کند، حواشی را دنبال کرده و در یک فضای بی‌برنامگی به‌سر می‌برد، به‌همین‌دلیل از قانون برنامه هفتم عقب هستیم و اگر قرار باشد این روند را دنبال کنیم، بدون شک ظرف چند سال آینده با مشکلات ویژه‌ای در حوزه خوراک مواجه خواهیم شد.
توکلی خاطرنشان کرد: ما در سالیان گذشته با اعتمادبخشی به بخش خصوصی موفق شدیم، ایران را از کشور واردات‌محور در حوزه صنایع‌معدنی در زنجیره تامین فولاد به یک اقتصاد مبتنی‌بر صادرات‌محور تبدیل کنیم.
وی افزود: علاوه بر این در حوزه اکتشافات بسیار عقب هستیم و اگر امروز از معادن برداشت می‌شود و موضوعات مرتبط با اکتشافات معادن و پهنه‌های معدنی مطرح است، بسیار سطحی بوده و شاید نوع اکتشاف با انقلاب صنعتی نسل دوم همترازی کند، در حالی که ما امروز شاهد نسل چهارم صنعتی هستیم.
هنوز هیچ اقدامی برای اکتشافات در عمق انجام نداده‌ایم
توکلی اظهار کرد: ما هنوز هیچ اقدامی برای اکتشافات در عمق انجام نداده‌ایم و سطحی از معادن را که امروز، برداشت می‌کنیم، منابع غنی است و هرچه پایین‌تر برویم، افتادگی برای این عیار ایجاد و عناصر مزاحم نیز بیشتر می‌شود و تداوم این وضعیت ظرف ۳ سال آینده آسیب بسیار جدی به زنجیره تامین وارد می‌کند، کمااینکه ما در گذشته نسبت به ناترازی انرژی که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۹۰ نسبت به آن هشدار داده بود، بی‌تفاوت بودیم که باعث شد به صنعت آسیب جدی وارد کند.
این نماینده مردم در مجلس دوازدهم، یادآور شد: اینکه امروز می‌بینیم بخش بزرگی از معادن کشور در دست ایمیدرو قرار دارد که یک مجموعه مادرتخصصی است و نسبتا فعالیت‌های قابل‌دفاعی دارد، چه پاسخی برای زمین‌شناسی و انرژی اتمی داریم که روی همه محدوده‌های مستعد دست می‌گذارد و به‌راحتی تصرف می‌کند و برنامه‌ای هم برای اکتشاف و استخراج ندارد و آن را بلاک کرده و به زنجیره تامین آسیب وارد می‌کند، بنابراین حتما باید این موارد پیگیری و جبران شود و رسالت اصلی این جریان با دولت است.
وی افزود: علاوه بر این، فرآیند حتما باید تامین خوراک و مواد اولیه از کشورهای همسایه همچون پاکستان و افغانستان که ذخایر عظیمی در مجاورت با پهنه‌های صنعتی معدنی سنگان دارند، به‌عنوان ظرفیت ویژه موردتوجه قرار گیرد.
سخن پایانی
وضعیت اکتشاف معادن کشور در مقایسه با سایر کشورهای معدنی، نشان‌دهنده نیاز کشور به سرمایه‌گذاری در راستای کشف ذخایر جدید است. بخش معدن به‌عنوان بخش مهمی از اقتصاد ملی و هم‌زمان تامین‌کننده مواد اولیه صنایع، دارای اهمیت ویژه‌ای است. با این‌حال وضعیت بخش اکتشاف به‌عنوان نخستین مرحله از فعالیت‌های معدنی چندان مناسب نیست و با ادامه روند فعلی در بخش اکتشاف، طی چند سال آینده با کمبود مواد معدنی در کشور مواجه خواهیم بود.
