فلج اقتصادی با نسخه تعطیلی
بحران ناترازی انرژی در ایران به تعطیلی‌های اجباری در بخش‌های مختلف، از جمله صنایع، کسب‌وکارها و ادارات، منجر شده که زیان اقتصادی قابل‌توجهی در پی داشته و به افت تولید ناخالص داخلی، کاهش صادرات غیرنفتی و از دست رفتن درآمد ارزی انجامیده است. این ناترازی نه‌تنها در بخش برق بلکه در تولید بنزین نیز مشاهده شده و در کنار آلودگی هوا، دولت را در شرایط بحرانی قرار داده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند، تعطیلات اجباری که به دلایل کمبود گاز، ناترازی برق، آلودگی هوا و تنش‌های ژئوپلتیکی به ادارات، مدارس و کارخانه‌ها تحمیل می‌شود، فراتر از یک وقفه ساده، به اقتصاد کشور ضربه زده و تولید ناخالص داخلی ایران را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است. در این گزارش صمت به بررسی شرایط روز اصناف پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
وضعیت اصناف بحرانی است
قطعی برق نه‌تنها صدای مردم که صدای کسبه بازار را هم درآورده است؛ کسبه‌ای که در این شرایط علاوه بر رکود و قفل شدن فضای سرمایه‌گذاری، حالا باید به‌دنبال برگشت سرمایه و پاس کردن چک‌های برگشتی باشند.
محمدرضا فرجی تهرانی، نایب رئیس اتاق اصناف تهران بااشاره به از دست رفتن تقاضای واحدهای صنفی در پی خاموشی‌های اخیر بیان کرد: تمام فروشگاه‌ها اعم از فروشگاه‌های آنلاین و حضوری، هردو از قطعی برق رنج می‌برند و صدمه می‌بینند. فقط در برخی کالاها مانند پوشاک یا مبلمان که مشتریان نیاز به مشاهده فیزیکی دارند، مراجعات حضوری باقی مانده؛ در حالی که در مابقی کسب‌وکارها عملا فلج شده‌اند.
وی با بیان اینکه کاهش راندمان کاری، نتیجه مستقیم شرایط نامناسب محیطی است، گفت: در شرایط گرمای شدید و بدون تهویه، نه نیروی انسانی توان کار دارد، نه مشتری رغبت حضور. در این وضعیت، انتظار سودآوری یا حتی ادامه فعالیت،غیرمنطقی است.
3بحران همزمان برای اصناف
نایب رئیس اتاق اصناف تهران بااشاره به مشکلات زیرساختی و مالی گفت: در حال حاضر، حتی امکان رصد قیمت‌ها، تعیین سود و بررسی چک‌های بانکی هم مختل شده است. سیستم بانکی در زمان قطعی برق از دسترس خارج می‌شود و برنامه‌ریزی برای ادامه فعالیت را غیرممکن می‌سازد. بحث مالیات هم، موضوع مهم دیگری است. اخیرا درباره برخی معافیت‌ها هم صحبت‌هایی شد، اما هنوز ابلاغ شفاف و کاربردی از سوی سازمان امور مالیاتی نداشته‌ایم. امید داریم با تدبیر مدیران سازمان امور مالیاتی، رویکردها تغییر کند و فضای همراهی بیشتری با اصناف شکل بگیرد.
فرجی تهرانی بااشاره به تاکید صحبت‌های رئیس مجلس شورای اسلامی مبنی بر اشتغال مستقیم بیش از ۳۰ میلیون نفر در حوزه اصناف، گفت: این رقم ادعا نیست؛ واقعیتی است که در 3 سال گذشته در روز ملی اصناف توسط رئیس مجلس بیان شد. نقش اصناف در اقتصاد ایران قابل‌انکار نیست. در سخت‌ترین دوران مثل جنگ تحمیلی یا شیوع کرونا، همین کسب‌وکارهای محلی و سنتی بودند که پای کار ماندند، امید ایجاد کردند و اجازه ندادند مردم ناامید شوند.
فرجی تهرانی گفت: ما در اتاق اصناف آماده‌ایم که برای احقاق حقوق اصناف و رونق دوباره بازار تلاش کنیم. اما این مسیر نیازمند حمایت واقعی است و نه وعده‌های بی‌سرانجام. دولت باید بداند که اصناف همواره پشت مردم و کشور خود ایستاده‌اند. حالا نوبت آنهاست که نشان دهند، قدردان این همراهی هستند.
تعطیلات اجباری، اقتصاد را فلج می‌کند
حسین سلاح‌ورزی، فعال و کارشناس اقتصادی با تاکید بر اینکه تعطیلات اجباری، اقتصاد را فلج و آینده توسعه ایران را تهدید می‌کند، به تجربه بریتانیا در اجرای سیاست تعطیلات اجباری و نتیجه این رویکرد اشاره کرد و گفت: زمستان ۱۹۷۳، بریتانیا درگیر بحرانی کم‌سابقه شد. اعتصاب کارگران معادن زغال‌سنگ، که سوخت اصلی نیروگاه‌های برق را تامین می‌کردند، کشور را با کمبود انرژی مواجه کرد. دولت برای مهار بحران، هفته‌های کاری را به 3 روز کاهش داد و تعطیلات اجباری گسترده‌ای اعمال کرد.
وی افزود: نتیجه این سیاست فاجعه‌بار بود؛ به‌طوری‌که تولید صنعتی ۲۰ درصد افت کرد، بیکاری به ۴ درصد رسید، رشد اقتصادی در سال ۱۹۷۴ به زیر ۲ درصد سقوط کرد و تورم به ۱۶درصد جهش یافت. اعتماد مردم به دولت فرو ریخت و سرمایه اجتماعی آسیب دید. این تجربه نشان داد که تعطیلات اجباری ناشی از بحران انرژی، حتی در اقتصادهای پیشرفته، می‌تواند تولید، اشتغال و ثبات اجتماعی را به‌خطر بیندازد.
به‌گفته این فعال اقتصادی، ایران امروز با چالشی مشابه، دست‌به‌گریبان است. تعطیلات اجباری که به دلایل کمبود گاز، ناترازی برق، آلودگی هوا و تنش‌های ژئوپلتیکی به ادارات، مدارس و کارخانه‌ها تحمیل شده، فراتر از یک وقفه ساده، به اقتصاد کشور ضربه زده و تولید ناخالص داخلی ایران را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است.
سلاح‌ورزی در ادامه گفت: برآوردهای مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی نشان می‌دهد، هر روز تعطیلی سراسری، ۷هزارمیلیارد تومان (حدود ۱۰۰میلیون دلار) به اقتصاد زیان می‌رساند.
وی افزود: در تابستان امسال، تعطیلی‌های متعدد در ۲۳ استان به‌دلیل کمبود برق، تولید در صنایع کلیدی مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی را تا ۳۰ درصد کاهش داد. برای نمونه، تولید فولاد در کارخانه‌هایی مثل فولاد مبارکه و ذوب‌آهن اصفهان ۲۵ درصد افت کرد؛ یعنی ۱.۵میلیون تن کاهش تولید در یک ماه. در بخش پتروشیمی، توقف فعالیت واحدهای تولیدی در زمستان گذشته و تابستان امسال، تولید متانول را حدود ۲۰ درصد و اوره را ۱۵درصد کاهش داد. این افت تولید، صادرات غیرنفتی را که ۴۵درصد کل صادرات ایران را تشکیل می‌دهد، ۱۲درصد کم کرد و باعث کاهش درآمد ارزی کشور در حدود ۵ میلیارد دلار شد. این زیان در شرایط تحریم که دسترسی به ارز خارجی را دشوار کرده، اقتصاد را نیز شکننده‌تر کرده است.
این کارشناس اقتصادی با تاکید بر اینکه تجارت داخلی نیز از این تعطیلات آسیب دیده است، گفت: کمبود گاز و برق، کارخانه‌ها را به استفاده از سوخت‌های گرانقیمت مانند مازوت واداشته که هزینه‌های تولید را تا ۳۵ درصد افزایش داده است. در زمستان، کارخانه‌های سیمان، تولید خود را ۴۰ درصد کاهش دادند که نرخ سیمان را ۲۰ درصد بالا برد و پروژه‌های عمرانی را تا ۳۰ درصد به‌تاخیر انداخت.
آسیب توقف تولید در صنایع بالادستی
وی افزود: توقف تولید درصنایع بالادستی مانند پتروشیمی، تامین مواد اولیه برای صنایع پایین‌دستی مثل پلاستیک را مختل کرد و تولید این بخش‌ها را ۱۵درصد کاهش داد. این اختلال‌ها، با بالا بردن هزینه‌ها، تورم را به حدود ۴۵درصد رسانده و چرخه اقتصادی را کند کرده است. در حوزه تجارت خارجی نیز، تعطیلات، توانایی ایران برای انجام تعهدات صادراتی را تضعیف کرده است. ناتوانی در تامین گاز صادراتی تعهدشده به کشورهایی مثل ترکیه و عراق، صادرات گاز را ۳۰ درصد کاهش داد و ۲میلیارد دلار از درآمد ارزی کشور کاست.
سلاح‌ورزی ضمن بیان این مطلب افزود: در بخش پتروشیمی، توقف واحدهایی مانند پتروشیمی بندر امام، صادرات را ۱۲درصد کاهش داد، یعنی ۳.۵ میلیارد دلار زیان ارزی. این کاهش درآمد، ارزش ریال را ۱۰ درصد در برابر دلار تضعیف کرد و فشار بر تراز پرداخت‌ها را بیشتر کرد. ضعف در دیپلماسی انرژی نیز ایران را از بازارهای منطقه‌ای عقب رانده و فرصت‌ها را به رقبایی مثل قطر واگذار کرده است.
مشکلات ایجادشده در اشتغال و معیشت
این کارشناس اقتصادی بااشاره به مشکلات ایجادشده در اشتغال و معیشت خانوارها نیز گفت: حدود ۱۵میلیون نفر، یعنی ۶۰درصد نیروی کار ایران، در بخش غیررسمی مشغول هستند. در ۱۰ماه گذشته، تعطیلی‌ها درآمد کارگران روزمزد در بخش‌هایی مثل ساخت‌وساز را تا ۴۰ درصد کاهش داد. در بخش ساخت‌وساز که ۱۲درصد اشتغال کشور را تامین می‌کند، فعالیت پروژه‌ها ۳۰ درصد افت کرد و ۵۰۰هزار کارگر روزمزد، درآمدشان کم شد.
وی افزود: بنگاه‌های کوچک و متوسط که ۸۰ درصد اشتغال ایران را تشکیل می‌دهند، با کاهش ۲۵ درصدی فعالیت، ۱.۲ میلیون نفر را به بیکاری موقت کشاندند. این وضعیت، تقاضای مصرفی خانوارها را ۱۵درصد کاهش داده است و رشد اقتصادی را به زیر یک‌درصد در سال ۱۴۰۴ می‌رساند.
آموزش و سرمایه انسانی، قربانی تعطیلات
سلاح‌ورزی بااشاره به اینکه آموزش و سرمایه انسانی نیز قربانی این تعطیلات شده‌اند، گفت: در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، مدارس در شهرهایی مثل تهران و اصفهان بیش از ۴۵روز تعطیلی اجباری داشتند. زیرساخت‌های ضعیف آموزش آنلاین و قطعی روزانه ۴ساعته برق و اینترنت، یادگیری غیرحضوری را بی‌اثر کرد. عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان شهری ۲۰ درصد افت کرد و بهره‌وری آموزشی دانشگاه‌ها نیز ۱۵درصد کاهش یافت. این وضعیت، سرخوردگی دانشجویان را افزایش داده و مهاجرت نخبگان را شدت بخشیده است؛ در سال ۱۴۰۳، حدود ۸۰هزار متخصص و دانشجو (۴ درصد نیروی کار متخصص) از ایران مهاجرت کردند که همین مسئله، توسعه بلندمدت را به‌خطر می‌اندازد. آلودگی هوا، ناشی از استفاده از مازوت، هزینه‌های سنگینی تحمیل کرده است.
وی افزود: گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست نشان می‌دهد، آلودگی هوا در سال ۱۴۰۳، ۲۶هزار مرگ زودرس و ۱۱.۵میلیارد دلار زیان اقتصادی به‌دنبال داشت؛ شامل ۵ میلیارد دلار هزینه‌های درمانی و ۴ میلیارد دلار کاهش بهره‌وری. تعطیلی‌های ناشی از آلودگی، مانند آنچه در تهران رخ داد، فعالیت اقتصادی را ۱۰درصد کاهش داد و روزانه یک میلیارد و 500 میلیون تومان زیان به‌بار آورد. اعتماد عمومی نیز آسیب دیده و این بی‌اعتمادی، جذب سرمایه‌گذاری را دشوار کرده و اثرات تحریم‌ها را شدیدتر کرده است.
ریشه بحران در ناترازی انرژی
سلاح‌ورزی ریشه این بحران را در ناترازی انرژی یعنی کسری ۳۰۰ میلیون مترمکعبی گاز و ۱۸هزار مگاواتی برق دانست و گفت: مصرف غیربهینه انرژی به‌دلیل یارانه‌های سنگین، کاهش ۳۰ درصدی بارندگی‌ها و ضعف دیپلماسی انرژی است. برای برون‌رفت، باید زیرساخت‌های انرژی با سرمایه‌گذاری ۱۰میلیارد دلاری نوسازی شوند، ۶۰ هزار مگاوات انرژی خورشیدی توسعه یابد، یارانه‌های سوخت اصلاح شوند، دیپلماسی انرژی تقویت شود و تعطیلات برنامه‌ریزی‌شده مدیریت شوند. بدون این اقدامات، تعطیلات اجباری اقتصاد را فلج و آینده توسعه ایران را تهدید می‌کنند.
سخن پایانی
با شروع فصل گرما، بحران انرژی به‌شکل بی‌سابقه‌ای کشور را درگیر و دولت در نخستین واکنش با هدف کاهش مصرف برق و آب، در اوج گرما چهارشنبه اول مرداد را تعطیل کرد. باوجود اخباری مبنی بر تاثیر بر صرفه‌جویی، بسیاری از فعالان اقتصادی و اصناف، این اثرگذاری را ناچیز خوانده و بر ایجاد موجی از بلاتکلیفی در بخش‌های اقتصادی و خدماتی انتقاد کردند.
کارشناسان معتقدند، برای برون‌رفت از این بحران تکراری، تنها باید بر نوسازی زیرساخت‌های انرژی، توسعه انرژی خورشیدی و اصلاح یارانه‌های سوخت تمرکز داشت. فعالان اقتصادی نیز تاکید دارند که اجرای طرح‌هایی مبنی بر تعطیلات اجباری، بیراهه‌ای است که اقتصاد را فلج می‌کند.
