سعید مرادی‌کیا، کارشناس پسماندهای شهری در گفت‌وگو با صمت می‌گوید سیگار از یک سو در زمان تولید نیاز به استفاده از انرژی و منابع طبیعی دارد و از سوی دیگر، باقیمانده سیگار پس از مصرف، علاوه بر اینکه می‌تواند عامل آتش‌سوزی جنگل‌ها باشد، آب و خاک را هم مسموم و به‌طور کل اکوسیستم را تخریب می‌کند.

۶ نکته درباره تهدیدهای سیگار برای محیط‌زیست

سیگار فارغ از تمام آسیب‌هایی که برای انسان به‌دنبال دارد، به‌عنوان یک ماده بسیار خطرناک برای طبیعت شناخته می‌شود، چون در فیلتر آن تا ۴ هزار ماده خطرناک اعم از فلزات سنگین وجود دارد که تجزیه آن در طبیعت بین یک تا ۳۶ ماه طول می‌کشد.

در فیلتر سیگار بین ۲ تا ۴ هزار ماده خطرناک اعم از فلزات سنگین وجود دارد که می‌تواند حیات انسان و حیوان را تهدید کند. در ادامه فاطمه اکبرپور، رئیس اداره محیط زیست انسانی استان تهران در گفت‌وگو با ایسنا به ۶ نکته درباره آسیب‌های سیگار به محیط زیست اشاره کرده است:

*۹۰ درصد فیلتر سیگارهای تولیدی در جهان از اَسِتان سلولز تشکیل‌شده که به‌سختی تجزیه می‌شوند. این ماده به‌دلیل داشتن مواد شیمیایی و خطرناک علاوه بر تهدید محیط‌زیست، سلامت انسان، گیاهان و سایر جانداران را به مخاطره می‌اندازد.

*تجزیه و تخریب اَسِتان سلولز در طبیعت در شرایط بی‌هوازی بین یک تا دو ماه، در خاک بین ۶ تا ۹ ماه و در آب‌های شیرین ۳۶ ماه طول می‌کشد؛ بنابراین یکی از معضلات زیست‌محیطی ناشی از استعمال دخانیات از جمله سیگار صرف‌نظر از ضررهای آن بر سلامت انسان‌ها، دفع ته‌سیگارها (فیلتر سیگار) در محیط زیست است که آلودگی خاک و اثرات منفی در رشد گیاهان، جانداران و پرندگان را به‌دنبال دارد.

*فیلتر سیگار از طریق روان‌آب‌ها و باران به جریان‌های آبی منتقل و با ورود به زنجیره غذایی سبب مسمومیت پستانداران دریایی، موجودات آبزی، لاک پشت‌ها و... می‌شود و تنوع زیستی را تهدید می‌کند.

*فیلتر سیگار دارای مواد شیمیایی متعدد و خطرناک است که باعث آسیب رساندن به محیط‌زیست می‌شود همچنین افزون بر ۴ هزار ترکیب شیمیایی بر اثر استعمال سیگار حاصل می‌شود که ۳ هزار مورد در فاز گازی و هزار مورد در فاز جامد و نیمه‌جامد از جمله فیلتر سیگار است.

*هیدروکربن‌های پلی‌آرماتیک، نیتروز آمین‌ها، آمین‌های آرماتیک، فرمالدئید، استالدئید، بنزن و فلزات سمی مانند آلومینیوم، روی، سرب، سلنیم، کروم، نیکل و کادمیوم از جمله این مواد خطرناک است که به شکل بیش از ۶۰ ماده شیمیایی ترکیبی دارای خاصیت سرطان‌زایی تولید می‌شود. این مواد خطرناک با ورود به محیط زیست سبب آلودگی آب، خاک و هوا می‌شوند و سلامتی انسان و تنوع زیستی را نشانه می‌گیرند.

*کاغذ دور فیلتر سیگار از بهترین جنس کاغذ یعنی شیت است که برای تولید آن درختان زیادی نابود می‌شود.

بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست معتقدند پیامدهای مصرف دخانیات و به‌طور مشخص سیگار برای محیط‌زیست فقط به مصرف آن محدود نمی‌شود و در فرآیند تولید نیز تاثیرات مخربی بر جا می‌گذارد. این تاثیرات چه هستند؟

برای تولید هر نخ سیگار مقدار زیادی مواد اولیه و انرژی و برای کاشت توتون مقدار زیادی زمین، آب و کود و هزینه زیادی هم برای این فرآیند صرف می‌شود. همچنین می‌توان به جابه‌جایی، انبارداری، انرژی‌های گوناگونی که صرف خشک‌کردن و فرآوری این محصول می‌شود، اشاره کرد. برای بسته‌بندی و ساخت پاکت‌های سیگار یا انواع دخانیات از کاغذ استفاده می‌شود و برای تولید کاغذ باید از چوب استفاده کرد. سایر قسمت‌ها و پلاستیک دور آن هم نیاز به صرف منابع طبیعی دارد. همه این موارد باعث می‌شود در پشت پرده با مصرف سیگار، مقدار زیادی از منابع طبیعی را از دست بدهیم. فرآیند تولید سیگار یکی از آسیب‌های آن است که معمولا کمتر به آن توجه می‌شود.

آیا ضوابط و قوانینی هم در مقابل شرکت‌های تولید سیگار وجود دارد؟

در دنیا قانونی با عنوان EPR یا امتداد مسئولیت تولیدکننده وجود دارد. اگر در کشور یا در اتحادیه‌ای مانند اتحادیه اروپا این قانون اعمال و وضع شود، تمام تولیدکنندگان در قبال پسماندهای محصولات خود باید پاسخگو باشند. متاسفانه در ایران این قانون به‌طور رسمی که مثلا مجلس شورای اسلامی آن را مصوب کرده باشد، نیست. برای توضیح این قانون مثالی می‌زنم. مثلا زمانی که شرکت X می‌خواهد کارخانه سیگار راه‌اندازی کند، سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت صنعت، معدن و تجارت از آن شرکت می‌پرسد، چقدر تولید خواهد داشت؟ آن شرکت می‌گوید A تن در سال تولید سیگار دارد. از آن شرکت پرسیده می‌شود چقدر از آن تولید به پسماند تبدیل می‌شود؟ آن شرکت می‌گوید N تن تبدیل به پسماند می‌شود. بر همین اساس، شرکت X موظف می‌شود برای مدیریت، جمع‌آوری و بازیافت این مقدار از پسماند محصولاتش، یک برنامه اجرایی ارائه کند یا اینکه هزینه این فرآیند را تقبل کرده تا به شهرداری‌ها و دیگر سازمان‌های مربوطه تزریق شود و پسماندهای این محصول از خطوط پردازش و از صنعت بازیافت بیرون کشیده شده و به‌عنوان ماده اولیه از آنها استفاده شود. حال به‌دلیل اینکه چنین ضوابطی در ایران وجود ندارد، سود اصلی را شرکت‌های تولیدکننده می‌برند و پسماندهای آنها به فرض مثال در شهر تهران وارد مجمتع آرادکوه (کهریزک قدیم) می‌شود و هزینه‌های دفع و پردازش آنها را مردمی پرداخت می‌کنند که حتی از آن محصول استفاده هم نکرده‌اند. هزینه‌ای که مردم در قبال این پسماندها پرداخت می‌کنند در قالب بهای خدمات مدیریت پسماند یا بودجه‌هایی است که دولت از محل فروش نفت و منابع معدنی به شهرداری‌ها تخصیص می‌دهد تا این پسماندها را دفع کنند؛ پسماندهایی که شرکت‌ها هیچ مسئولیتی را درباره آن متقبل نمی‌شوند.

قابلیت بازیافت سیگار و پاکت‌ آن به چه صورت است. آیا می‌توان مانند بطری آب معدنی از آنها دوباره استفاده کرد؟

بطری آب معدنی محصولی است که شاید بتوانیم با تولید یک قمقمه برای آن جایگزین ایجاد کنیم. اما حداقل درباره بطری آب معدنی این مسئله وجود دارد که این پسماند اگر هم به چرخه بازیافت برگردد می‌تواند برای تولید یک محصول جدید مانند پارچه و موکت استفاده شود. در واقع یک بازخورد و برگشت را می‌توانیم در چرخه شاهد باشیم. متاسفانه در بسته‌بندی سیگار و ته‌سیگار به خاطر پیچیدگی طراحی و اینکه مقدار زیادی مواد گوناگون در هم تنیده شده، بازیافت به‌شدت سخت می‌شود. به‌طور مثال، مقوای روی پاکت سیگار چاپی دارد که جنس آن ضدآب است و باعث می‌شود بازیافت آن به‌شدت سخت شود. نه‌تنها ایران که در بسیاری از کشورهای دنیا، سیگار و پاکت‌ آن به واحدها و سطل‌های مخصوص بازیافت خشک انداخته نمی‌شود، در طبیعت رها یا همراه با پسماندهای خیابانی به دور انداخته می‌شود و متاسفانه این‌ها همراه با لجن و مواد دیگر به مراکز دفن می‌رود.

پسماند سیگار چه تاثیری بر محیط‌زیست می‌گذارد؟

بیش از ۱۰۰ نوع ماده سمی گوناگون در سیگار وجود دارد. حال اگر ته‌سیگار در معرض آب قرار بگیرد و آب درون آن نفوذ کند و خارج شود، این فلزات سنگین، آلودگی‌ها و سموم گوناگون وارد آب‌های سطحی می‌شود و اگر حیوان یا انسانی از آن آب مصرف کند، باعث مسمومیت می‌شود.

فیلتر سیگار از مواد مقاوم و الیاف مصنوعی ساخته‌شده که تجزیه آن در طبیعت به‌راحتی انجام نمی‌شود و ۵۰ تا ۱۵۰ سال در طبیعت باقی می‌ماند.

در بسیاری از اوقات شاهد بودیم که پرنده‌ها ته‌سیگار را با یک ماده غذایی اشتباه گرفته و آن را ‌خورده‌اند که باعث مرگ‌شان شده است.

مطالعات مختلف اعداد و نتایج گوناگونی از پیامدهای رها شدن ته‌سیگار در طبیعت ارائه می‌دهد و دلیل آن این است که تنباکوها و حتی اندازه سیگارها با هم متفاوت است. اما آنچه در تمام نتایج متفق‌القول به آن اشاره ‌شده این است که رها شدن سیگار علاوه بر اینکه می‌تواند باعث آتش‌سوزی به‌ویژه در فصول گرم سال در جنگل‌ها شود، اگر در معرض آب قرار بگیرد یا در خاک مرطوب باشد به‌واسطه آب‌شویی، سموم سیگار می‌تواند روی رشد گیاهان تاثیر بگذارد. از سوی دیگر، با رها شدن سیگار در طبیعت بسیاری از میکروارگانیسم‌هایی که در خاک زندگی مشارکتی با ریشه گیاه دارند و مواد غذایی برای ریشه گیاهان تولید می‌کنند یا حتی باعث ایجاد یک‌سری جانوران کوچک می‌شوند، از بین می‌روند. زمانی که میکروارگانیسم‌ها از بین بروند، اکوسیستم آن ناحیه هم از بین می‌رود. متاسفانه در بعضی جاها در کنار اتوبان‌ها در فاصله دو باند پر از ته‌سیگار شده که به یقین این وضعیت بر اکوسیستم آنجا تاثیر جدی می‌گذارد.

همه می‌دانیم که صفر تا صد مصرف سیگار آسیب‌زاست. هرچند دخانیات، صنعت بسیار درآمدزایی است و هیچ دولتی را نمی‌توانید پیدا کنید که جلوی این صنعت را گرفته باشد. این واقعیت تلخی است که هیچ‌کس درباره آن بلندبلند صحبت نمی‌کند. اما به هر صورت در زمینه مدیریت پسماندهای سیگار، گزینه‌های پیش‌روی ما برای انتخاب بین بد و بدتر است. گزینه بدتر این است که پسماند تعداد زیادی سیگار که در روز مصرف می‌شود به صورت پراکنده همراه با پسماندهای تر که می‌توانند تبدیل به یک کود ارگانیک به اسم کمپوست شوند، در جایی مانند آرادکوه تهران وارد مدیریت پسماند شوند.

سوزاندن میلیون‌ها قطعه سیگار همراه با پسماندهای تر و خشک در کنار آلودگی کمپوستی که تولید ‌می‌شود، گزینه بدتر است.

اما فرض کنید مخزنی داشته باشیم که داخل این مخزن، سیگار و خاکستر آن همراه با زباله‌های سرگردان خیابانی مستقیم و بدون‌واسطه به مراکز دفن برود.

اگر در یک نقطه از زمین که یک لایه عایق و پوشش روزنه خاک وجود دارد، میلیون‌ها قطعه سیگار قرار بگیرد و شیرابه‌ها هم تصفیه شود ما با گزینه بد، مواجه هستیم. در این شرایط ترجیح می‌دهیم سیگارمان را جایی بیندازیم که یک مخزن مخصوص باشد، چون می‌دانیم به یک مرکز دفن می‌رود که حداقل گاز و شیرابه آن کنترل می‌شود و تمام آلودگی‌های آن در یک نقطه تمرکز پیدا می‌کند.

در برخی کشورها برای اندختن ته‌سیگار جریمه‌هایی وضع می‌شود. چقدر این قوانین بازدارنده را موثر می‌دانید؟

به‌نظر من، عامل اصلی که می‌تواند در این زمینه تاثیرگذار باشد و نمی‌توانیم آن را نادیده بگیریم، ارتباط بین اقتصاد و شرایط محیط‌زیستی کشورهاست. در کشورهایی که شرایط اقتصادی خوبی دارند و مردم دغدغه‌های اقتصادی آنچنانی ندارند، وجود این قوانین بازدارنده باعث می‌شود مردم توجه بیشتری به این مسائل داشته باشند. اما تجربه نشان می‌دهد در کشورهای در حال توسعه که مردم دغدغه نان روزانه خود را دارند و مسائل محیط‌زیستی در اولویت‌های اول تا دهم هم نیستند، اعمال این قوانین نه‌تنها نمی‌تواند اثربخش باشد، بلکه ممکن است نتیجه معکوس بدهد.

گفته می‌شود بسیاری از آتش‌سوزی‌های جنگلی که در کشور رخ می‌دهد، تعمدی است. حتی بسیاری از موقع‌ها زمانی که شکار را محدود می‌کنند سر حیوانات بریده‌شده را مثلا به نشانه اعتراض جلوی سازمان محیط‌زیست می‌گذارند. در نتیجه اگر می‌خواهیم از این قوانین استفاده کنیم باید شرایط اقتصادی خوب و البته آموزش و فرهنگ‌سازی بلندمدتی داشته باشیم. شخصیت اجتماعی‌ ما انسان‌ها در ۱۸ تا ۲۲ سالگی شکل می‌گیرد و به ثبات می‌رسد. اگر می‌خواهیم این مسئله تبدیل به یک هنجار شود باید از دوران کودکی با سعه‌صدر این آموزش‌ها و قوانین بازدارنده را به بچه‌ها بیاموزیم تا به ۱۸ تا ۲۲ سالگی که می‌رسند آن را به‌عنوان یک هنجار قبول کنند.

سخن پایانی

یکی از خلأهای موجود در مدیریت پسماند در ایران، نبود ضوابط در مقابل مسئولیت تولیدکنندگان نسبت به پسماند محصولات‌شان است. از سویی برخی کارشناسان معتقدند قوانین بازدارنده و وضع جریمه برای دورانداختن پسماندی مانند سیگار در کشورهای در حال توسعه با درآمد پایین، نه‌تنها لزوما کارآ نیست، بلکه ممکن است جواب عکس هم بدهد.