ظرفیت آسیب‌پذیری تمام نشده است
برمبنای آنچه در برجام توافق شده فعال‌سازی مکانیسم ماشه به‌معنای بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران است و زمانی صورت اجرایی به خود می‌گیرد که ایران به تعهدات هسته‌ای خود پایبند نباشد یا مفاد برجام توسط دیگر طرف‌ها نقض شود. با این مبنا اجرای این مکانیسم علیه ایران را نمی‌توان اقدامی قانونی و دارای مشروعیت دانست، زیرا آنکه تاکنون به تعهدات خود در این توافق پایبند نبوده طرف خارجی بوده و ایران با مشاهده نقض توافق ازسوی طرف مقابل به‌تدریج از تعهدات خود کاست. در هر حال اکنون شرایط به‌گونه‌ای پیش می‌رود که اروپا البته با فشار امریکا فعال‌سازی مکانیسم ماشه را روی میز گذاشته و در پی تحقق آن است.
البته تحرکاتی ازسوی ایران در جهت جلوگیری از این اقدام در حال انجام است که در همین راستا دور نخست مذاکرات ایران و اروپا با محوریت موضوع فعال‌سازی مکانیسم ماشه، روز جمعه گذشته در استانبول برگزار شد. در هر صورت این اتفاق بعید نیست و نباید آن را از نظر دور داشت. با این ذهنیت، سوالی که ایجاد می‌شود این است که فعال‌سازی مکانیسم ماشه چه تاثیری بر اقتصاد کشور خواهد داشت و ایران برای مقابله با آثار منفی آن، باید چه سیاست‌هایی را در دستورکار خود قرار دهد؟ اینها سوالاتی است که کارشناسان در پاسخ به آنها نظرات متفاوتی دارند؛ به‌گونه‌ای که برخی‌ها معتقدند نمی‌توان فعال‌سازی مکانیسم ماشه را زمینه‌ساز شرایطی نگران‌کننده در اقتصاد ایران دانست، زیرا تحریم‌ها پیش از این نیز با تمام توان علیه ایران اعمال شده و دیگر کارساز نخواهد بود، اما در مقابل برخی دیگر تاکید می‌کنند نمی‌توان اجرای این مکانیسم را بدون پیامد اقتصادی منفی دانست و کمترین تاثیر این اتفاق رشد انتظارات تورمی و متاثر از آن افزایش قیمت‌ها در بازار خواهد بود.
صمت در گزارش پیش رو در گفت‌وگو با کارشناسان پیامدهای احتمالی اجرای مکانیسم ماشه و راهکارهای در دسترس برای کاهش آسیب آن به اقتصاد کشور را بررسی کرده است.
تاثیرپذیری منفی حتمی است
یک استاد دانشگاه درباره پیامدهای اجرای احتمالی مکانیسم ماشه گفت: حتی اگر فرض را بر عدم توان مکانیسم ماشه در آسیب‌زایی بیش از آنچه که تاکنون تحریم بر اقتصاد ایران آورده، بگذاریم، نمی‌توانیم از تاثیرات روانی این مسئله بر اقتصاد بگذریم.
کامران ندری، استاد دانشگاه در گفت‌وگو با صمت در تشریح مسیر تاثیرگذاری فعال‌سازی مکانیسم ماشه بر اقتصاد ایران اظهار کرد: فعال‌سازی مکانیسم ماشه به‌طور قطع انتظارات تورمی را رشد می‌دهد و با افزایش نگرانی افرادی که دارایی آنها ریال است، سبب افزایش نرخ در برخی از بازارها می‌شود.
این کارشناس مسائل اقتصادی در ادامه با رد ادعای برخی مبنی بر اشباع اقتصاد ایران از تحریم و عدم تاثیرگذاری منفی اجرای مکانیسم ماشه بر آن تصریح کرد: حتی اگر بپذیریم که ظرفیت دیگری برای تاثیرپذیری اقتصاد از فعال‌سازی مکانیسم ماشه وجود ندارد، باید این مسئله را در نظر بگیریم که در صورت تحقق چنین شرایطی، افراد برای کاهش آسیب به اقتصادشان ممکن است به فکر تبدیل دارایی ریالی‌شان به دارایی‌هایی چون ارز، طلا، خودرو و... کنند که نتیجه این وضعیت شکلگیری موج جدیدی از افزایش قیمت‌ها خواهد بود؛ افزایش قیمت‌هایی که اقتصاد خانوار بخش عمده‌ای از جامعه را دچار فروپاشی خواهد کرد.
راهکارهای کاهش آسیب
ندری در بیان راهکارهای مقابله با آسیب‌زایی مضاعف فعال‌سازی مکانیسم ماشه بیان کرد: در کوتاه‌مدت کارآمدترین راهکار این است که بانک مرکزی و سیاست‌گذار اقتصادی با انجام اقداماتی این اطمینان را به مردم بدهند که از نگهداری ریال متضرر نخواهند شد تا با این روش از رشد تورم جلوگیری کند.
ندری افزایش کوتاه‌مدت نرخ سود بانکی را یکی از ابزارهایی عنوان کرد که سیاست‌گذار اقتصادی می‌تواند از آن برای کاهش آسیب به اقتصاد در صورت اعمال مکانیسم ماشه استفاده کند
این اقتصاددان با تاکید بر تاثیرگذاری سیاست‌های ارزی بانک مرکزی در شکلگیری وضعیتی متفاوت برای اقتصاد در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، گفت: اطلاع دقیقی از ذخایر و وضعیت ارزی کشور در دست نیست، اما به‌طور قطع مداخلات به‌موقع بانک مرکزی در این بخش می‌تواند تا حدود زیادی از فشارهای اقتصادی بکاهد.
لزوم مدیریت توزیع کالا
ندری در تشریح دیگر راهکاری که می‌تواند از آسیب‌های بیشتر اقتصاد در صورت اجرای مکانیسم ماشه جلوگیری کند بیان کرد: مدیریت توزیع کالاهای اساسی و پایه نقش بسیاری در مسیری که اقتصاد برای خود برمی‌گزیند، دارد، زیرا هر نوع کمبودی در بازار بلافاصله در قالب تورم رخ می‌نماید؛ بر این مبنا تامین پایدار بازارها اصلی است که باید توجه مضاعفی به آن شود.
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه اقتصاد ایران دیگر توان فشاری بیش از آنچه تاکنون به آن وارد شده را ندارد، گفت: با فعال‌سازی مکانیسم ماشه تحریم‌ها از تحریم‌هایی که اکنون برقرار است، فراتر خواهد رفت و به‌مرور بخش دیگر از جامعه بین‌الملل در برخی از زمینه‌ها به جرگه تحریم‌کنندگان ایران ملحق خواهند شد، این در حالی است که در حدود یک دهه اخیر اقتثاد ما هر آنچه داشته را برای مقابله با تحریم‌های امریکا هزینه کرده و به‌نوعی دچار ورشکستگی منابع شده‌ایم و بنیه اقتصاد ما چنان ضعیف شده که تاب‌آوری آن را بسیار کاهش داده است؛ بر این مبنا مهم‌ترین توصیه به سیاستمداران کشور تلاش برای جلوگیری از مکانیسم ماشه در گام نخست و رفع تحریم‌های فعلی در گام‌های بعدی است.
ندری در پایان گفت‌وگو با اشاره به ضرورتی دیگر در راستای کنترل آسیب‌های اقتصادی در کشور گفت: ما اکنون در داخل با ضعف‌های نهادی ساختاری و سوءمدیریت مواجهیم که مزید بر علت تحریم شده و اگر اقداماتی در جهت رفع این نقیصه بزرگ انجام نشود؛ حتی به فرض عدم فعال‌سازی مکانیسم ماشه نیز اقتصاد توان بازیابی دوباره خود را ندارد؛ چه برسد به اینکه مکانیسم ماشه هم اجرا شود.
با مکانیسم ماشه محدودیت‌ها جدی‌تر می‌شود
یک اقتصاددان درباره تاثیر فعال‌سازی مکانیسم ماشه بر اقتصاد ایران گفت: تحریم‌ها پیش از این فعال بوده‌اند و فعال‌سازی مکانیسم ماشه، از این جهت اقتصاد ایران را با شوک‌های جدیدی مواجه نمی‌کند. با این حال اگر مکانیسم ماشه فعال شود، تحریم‌ها دیگر لغو نخواهند شد و از لحاظ قانونی پشتوانه مستحکمی خواهند یافت.
سهراب دل‌انگیزان، اقتصاددان با اشاره به شرایطی که اقتصاد ایران در این سال‌ها گذرانده، اظهار کرد: در سال‌های اخیر، ایران با تحریم‌های گسترده‌ای ازسوی سازمان ملل، امریکا و اتحادیه اروپا مواجه بوده که با انعقاد توافق برجام، این تحریم‌ها در دوره‌ای تعلیق یا لغو شده بودند و قرار بود پس از پاییز ۱۴۰۴، به‌طور دائمی لغو شوند، اما طبق همین توافق، در صورتی که ایران به تعهدات خود عمل نمی‌کرد، با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، لغو تحریم‌ها باطل می‌شد و دوباره محدودیت‌ها برقرار می‌شدند.
وی لغو تحریم در سال‌های ۹۵ و ۹۶ را عامل رشد اقتصادی قابل‌توجه و کاهش چشمگیر تورم دانست و در این باره توضیح داد: پس از سال ۱۳۹۷ که امریکا از برجام خارج شد، بیش از ۹۰ درصد تحریم‌ها به‌طور عملی بازگشتند، اما ایران همچنان در برجام باقی ماند. البته ایران به‌تدریج تعهدات خود را کاهش داد و خواستار جایگزینی اروپایی‌ها به‌جای امریکا در مذاکرات شد، اما اروپا نیز نتوانست جبران نقض تعهدات امریکا را انجام دهد و تحریم‌ها عملا تاکنون پابرجا ماندند.
سیاست‌هایی برای کاهش اثرگذاری
دل‌انگیزان در ارائه راهکارهایی به‌منظور کاهش اثرات فعال‌سازی مکانیسم ماشه تاکید کرد: در شرایط فعلی، ایران باید تمام تلاش خود را برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه و هر نوع قاعده‌گذاری علیه کشور به کار بگیرد. امریکا که رسما از برجام خارج شده، از طریق فشار بر اروپایی‌ها تلاش می‌کند این توافق را لغو کند و اروپایی‌ها نیز تعهدات خود را اجرا نکرده‌اند؛ بنابراین برجام دیگر به‌شکل اولیه آن معتبر نیست.
وی در این باره افزود: در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، ایران باید خود را برای بدترین سناریو آماده کند و ذخایر مواد غذایی و دارویی را به‌میزان کافی (حداقل برای 4 تا ۶ ماه) افزایش دهد. آنچه از رفتارهای اخیر دریافتیم این است که فشارها تنها به تحریم‌ها محدود نمی‌شوند و ممکن است محدودیت‌های جدی‌تری در تامین دارو و غذا اعمال شود.
ضرورت بکارگیری مدیران شایسته
این استاد دانشگاه تصریح کرد: افراد و گروه‌هایی که منافع‌شان در ادامه تحریم‌ها و شرایط فعلی است و مخالف مذاکره هستند، هیچ خدمتی به کشور نکرده‌اند و مانع اجرای سیاست‌های اصلاحی شده‌اند؛ بنابراین ضروری است دولت با بکارگیری مدیران شایسته، فشارهای داخلی را کاهش دهد و از نفوذ گروه‌های آسیب‌رسان جلوگیری کند.
این اقتصاددان تنوع‌بخشی به شرکای تجاری را از دیگر راهکارهای مهم برای مقابله با آثار تحریم‌ها و فعال‌سازی مکانیسم ماشه دانست و در این باره بیان کرد: روابط تجاری با کشورهای همسایه مانند پاکستان، افغانستان و سایر همسایگان باید گسترش یابد و مبادلات تجاری برپایه پول‌های محلی افزایش پیدا کند. علاوه بر این تقویت روابط با کشورهای بلوک شرق که در برجام نقشی ندارند نیز می‌تواند به کاهش فشار تحریم‌ها کمک کند. در این کشورها، شرکت‌ها و بانک‌های کوچکی هم هستند که ارتباطی با کشورهای اروپایی و امریکا ندارد و بهترین ابزار برای تنوع‌بخشی به شرکای تجاری ایران به‌شمار می‌روند.
دل‌انگیزان با تاکید بر اینکه هدف اصلی فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بخش نفت ایران است، اظهار کرد: به‌دلیل محدودیت‌های صادرات نفت در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، باید سبد کالاهای صادراتی کشور متنوع‌تر شود. تغییر استراتژی و توسعه تولید و صادرات محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی به‌جای صادرات نفت خام، می‌تواند تا حدی اثر تحریم‌ها را تعدیل و این تهدید را به فرصت تبدیل کند. همچنین توسعه حوزه‌های صنعتی مختلف مانند مصالح ساختمانی، لوازم خانگی و صنایع نیمه‌سنگین از راهکارهای اثرگذار است.
این اقتصاددان ضمن تاکید بر ضرورت انجام اصلاحات جدی در ساختار داخلی خاطرنشان کرد: در نهایت، استفاده هوشمندانه و فعال از دیپلماسی باید همواره در دستور کار قرار داشته باشد. مذاکره و دیپلماسی قوی و متکی بر اصول، همراه با حفظ قدرت دفاعی و بازدارندگی، از مهم‌ترین ابزارهای مواجهه با چالش‌های بین‌المللی است.
سخن پایانی...
گرچه برخی از کارشناسان بر این باورند که فعال‌سازی مکانیسم ماشه به‌واسطه تحمیل شدیدترین تحریم‌ها در سال‌های اخیر، به اقتصاد ایران آسیب مضاعفی وارد نمی‌کند، اما واقعیت این است که انتظارات تورمی در تمامی دوره‌ها نقش غیرقابل‌انکاری در اقتصاد ما داشته و با بروز هر تکانه‌ای به‌ویژه در مناسبات سیاسی‌مان شاهد رشد قیمت‌ها در بازارها بوده‌ایم؛ بر این مبنا نمی‌توانیم تحرکات منفی احتمالی اقتصاد را غیرممکن بدانیم و با این دیدگاه، توصیه کارشناسان بر لزوم تلاش سیاست‌گذاران در جهت جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه با ابزار دیپلماسی و گسترش مناسبات با جامعه جهانی متمرکز است.
