ریل‌ها؛ میانبری به آینده حمل‌ونقل
ایمنی حمل‌ونقل جاده‌ای یکی از دغدغه‌های اساسی در ایران و بسیاری از کشورها محسوب می‌شود. تصادفات جاده‌ای نه‌تنها به خسارت‌های مالی و آسیب‌های جسمی منجر می‌شوند، بلکه تاثیرات اجتماعی و اقتصادی قابل‌توجهی نیز به‌همراه دارند. در ایران، مطالعات نشان داده‌اند که حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد تصادفات ناشی از عوامل انسانی هستند، به‌ویژه اشتباهات رانندگان. این رقم اهمیت تمرکز بر آموزش، افزایش آگاهی و بهبود فرهنگ رانندگی را آشکار می‌سازد. در تحلیل تصادفات جاده‌ای 3 عامل اصلی دخیل هستند؛ خطای انسانی، وضعیت خودرو و شرایط جاده. باتوجه به نقش و اهمیت جاده در بروز تصادفات، بسیاری بر توسعه سایر بسترهای حمل‌ونقل از جمله حمل‌ونقل ریلی تاکید دارند.
راهکارهای کاهش تصادفات جاده‌ای
از طرفی، گسترش حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان راهکاری کارآمد برای کاهش ترافیک جاده‌ای و کاهش تصادفات مطرح است. در بسیاری از کشورها، حمل‌ونقل ریلی نه‌تنها برای کالاها بلکه برای مسافران نیز به‌طورگسترده مورداستفاده قرار می‌گیرد. توسعه خطوط دومسیره و افزایش تعداد واگن‌های قطار، به‌ویژه در مسیرهای پرتردد مانند تهران ـ مشهد، می‌تواند ظرفیت حمل‌ونقل عمومی را افزایش داده و ترافیک جاده‌ای را کاهش دهد. اجرای پروژه‌های قطار سریع‌السیر با سرعت‌های بالا، مانند پروژه تهران ـ اصفهان، می‌تواند جایگزینی مناسب برای سفرهای هوایی و جاده‌ای باشد. این اقدام نه‌تنها ایمنی مسافران را افزایش می‌دهد، بلکه زمان سفر را نیز به‌طورقابل‌توجهی کاهش می‌دهد.
علاوه بر بهبود زیرساخت‌ها و فناوری‌های حمل‌ونقل، افزایش نظارت‌های پلیسی و اعمال قوانین سختگیرانه‌تر برای جلوگیری از تخلفات رانندگی نیز از جمله راهکارهای موثر است. نصب دوربین‌های هوشمند، افزایش میزان جریمه‌ها و نظارت بیشتر بر رفتار رانندگان، می‌تواند موجب کاهش تخلفات و در نهایت کاهش تصادفات جاده‌ای شود. همچنین، اجرای برنامه‌های آموزشی برای رانندگان و تشویق آنان به رعایت قوانین ترافیکی و کنترل هیجانات هنگام رانندگی، نقش مهمی در کاهش حوادث رانندگی ایفا می‌کند.
بهبود وضعیت حمل‌ونقل جاده‌ای در ایران نیازمند اتخاذ رویکردی جامع است که شامل اصلاح رفتارهای رانندگی، توسعه حمل‌ونقل ریلی، ارتقای فناوری‌های ایمنی خودروها و افزایش نظارت‌های ترافیکی باشد. با ترکیب این اقدامات، می‌توان نه‌تنها به کاهش میزان تصادفات کمک کرد، بلکه زیرساخت‌های مدرن حمل‌ونقل را نیز توسعه داد و ایمنی شهروندان را به‌طورچشمگیری افزایش داد.
نقش حمل‌ونقل ریلی در بهبود ایمنی جاده‌ای
فریدون مقدس‌نژاد، عضو هیات‌علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در بحث حمل‌ونقل داخلی، موضوع تصادفات جاده‌ای و سهم هر یک از عوامل در وقوع آنها، موردبررسی قرار گرفته است. براساس تحقیقات بین‌المللی و مشاهده شرایط در ایران، حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد از تصادفات ناشی از عوامل انسانی، به‌ویژه اشتباهات رانندگان است. در این تقسیم‌بندی، 3 عامل اصلی در وقوع تصادف لحاظ شده‌اند؛ عامل انسانی، تجهیزات نقلیه و وضعیت جاده. سهم باقیمانده بین ماشین و جاده تقریبا به‌صورت مساوی تقسیم شده و نقش جاده حدود ۱۵ تا ۱۶درصد بر تصادفات تاثیرگذار است. این درصد نسبتا کم نشان می‌دهد که از نظر زیرساختی، ایمنی جاده‌ها در ایران مشابه سایر کشورها محسوب می‌شود؛ در حالی که تصادفاتی که منجر به فوت می‌شوند نیز، عمدتا به‌دلیل عوامل انسانی رخ می‌دهند. در جاده‌های روستایی که مشخصات آنها به بهترین نحو رعایت نشده و تنها حدود ۶۰ درصد پوشش آسفالت وجود دارد، باوجود مشکلات جاده‌ای، همچنان تصادفات عمدتا ناشی از اشتباه رانندگی و رفتار نامناسب انسانی هستند که سهم آن بین ۱۵ تا ۲۰ درصد بیشتر از موارد دیگر محسوب می‌شود.
وی ادامه داد: افزایش ترافیک جاده‌ای در ایام تعطیلات و افزایش تقاضای سفر یکی از چالش‌های مهم در حمل‌ونقل شهری و بین‌شهری است. جایگزینی بخشی از این تردد با حمل‌ونقل ریلی می‌تواند راهکاری موثر برای کاهش فشار بر جاده‌ها و افزایش ایمنی سفر باشد. در بسیاری از کشورها، سیستم‌های حمل‌ونقل ریلی نه‌تنها برای جابه‌جایی کالاها بلکه برای حمل مسافران نیز به‌طورگسترده مورداستفاده قرار می‌گیرد. این روش موجب کاهش مصرف سوخت، کاهش انتشار آلاینده‌ها و افزایش ظرفیت جابه‌جایی مسافران می‌شود. در برخی مناطق، به‌ویژه در زمان‌های اوج تقاضا، ممکن است دسترسی به قطارهای مسافربری دشوار باشد. با این حال، توسعه زیرساخت‌های ریلی، افزایش تعداد واگن‌ها و برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت تقاضا می‌تواند این چالش را کاهش دهد. راه‌آهن به‌عنوان یکی از ارکان اصلی حمل‌ونقل مدرن در جهان شناخته می‌شود و سرمایه‌گذاری در این حوزه نه‌تنها موجب کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل می‌شود، بلکه سفرهای ایمن‌تر و سریع‌تری را برای مسافران فراهم می‌سازد. بنابراین، تقویت شبکه ریلی و ارتقای امکانات آن می‌تواند تاثیر چشمگیری در بهبود حمل‌ونقل عمومی و کاهش ترافیک جاده‌ای داشته باشد.
مقدس‌نژاد تاکید کرد: به‌منظور بهبود وضعیت حمل‌ونقل ریلی در ایران، نیاز به ارتقای زیرساخت‌ها وجود دارد. افزایش تعداد واگن‌های قطار، به‌ویژه در مسیرهایی مانند مشهد که با کمبود واگن مواجهند و اجرای طرح‌هایی نظیر دوخطه کردن راه‌های اصلی مانند تهران ـ مشهد از جمله پیشنهادهای مطرح‌شده به‌شمار می‌آید. ایجاد خطوط دومسیره، سبب افزایش ظرفیت و کیفیت سرویس خواهد شد و می‌تواند تاثیر چشمگیری در کاهش ترافیک جاده‌ای داشته باشد. همچنین فناوری‌های نوینی که امکان تردد قطارهای سریع‌السیر با سرعت‌هایی در حدود ۲۵۰کیلومتر در ساعت را فراهم می‌کنند؛ مانند پروژه‌های تهران ـ اصفهان، می‌تواند جذابیت سفر با قطار را برای مسافران افزایش دهد.
اگرچه فراهم‌سازی منابع و مشارکت‌های بین‌المللی (برای مثال با همکاری چینی‌ها) ممکن است کمی کند پیش رود، اما سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌تواند در میان سفرهای بین‌شهری و به‌ویژه مسیرهای پرتردد مانند تهران ـ مشهد محوریت ایجاد کند.
این امر در بلندمدت، موجب آن می‌شود تا مردم به‌جای استفاده از هواپیما که ممکن است هزینه و زمان بیشتری بطلبد، به‌سمت استفاده از قطارهای سریع‌السیر جذب شوند.
وی خاطرنشان کرد: در مجموع، با در نظر گرفتن اینکه عوامل انسانی سهم عمده‌ای در تصادفات دارند و میزان تاثیر جاده‌ها نسبتا کم است، تمرکز بر بهبود رفتار رانندگان و تغییر عادات حمل‌ونقل (با حمایت از توسعه خطوط ریلی و فناوری‌های نوین) می‌تواند رویکردی جامع برای ارتقای سیستم حمل‌ونقل داخلی در ایران باشد. این مسیر نه‌تنها به کاهش تصادفات و افزایش ایمنی کمک می‌کند، بلکه فرصت‌های جدیدی برای توسعه زیرساخت‌های مدرن در حمل‌ونقل ایجاد خواهد کرد.
نقش عوامل انسانی و فناوری در کاهش تصادفات جاده‌ای
احمد علی جبارزاده، جامعه‌شناس بااشاره به چندین جنبه کلیدی موثر در تصادفات جاده‌ای گفت: یکی از عوامل مهم در بروز تصادفات، عجله و شتاب‌زدگی است؛ زیرا رانندگان به دلایلی مانند استرس، کمبود وقت یا هیجان، سرعت غیرمجاز را انتخاب می‌کنند که این موجب کاهش تمرکز و افزایش خطر تصادف می‌شود. وی افزود: خستگی و خواب‌آلودگی نیز از دیگر عوامل اساسی به‌حساب می‌آیند؛ کمبود خواب و استراحت منجر به واکنش‌های کندتر و کاهش هوشیاری راننده می‌شود.
جبارزاده همچنین به نقش حواس‌پرتی اشاره کرد: مواردی چون استفاده از تلفن‌همراه، خوردن و آشامیدن در هنگام رانندگی یا صحبت با سرنشینان، می‌تواند تمرکز راننده را از مسیر منحرف کند. از سوی دیگر، پرخاشگری و هیجانات منفی که نتیجه عصبانیت و استرس است، توانایی اتخاذ تصمیم‌های درست را کاهش داده و باعث واکنش‌های تهاجمی در موقعیت‌های بحرانی می‌شود. وی همچنین بیان کرد؛ اعتمادبه‌نفس کاذب بعضی رانندگان باعث می‌شود تا مهارت‌های خود را بیش از حد ارزیابی کرده و قوانین ترافیکی را نادیده بگیرند که همه این عوامل، منجر به بروز حوادث ناگوار می‌شود.
جبارزاده در گفت‌وگو با ایرنا تاکید کرد: باید هم به استانداردهای خودرویی و هم به عوامل انسانی توجه ویژه‌ای شود. وی افزود: استفاده از خودروهای استاندارد مجهز به سیستم‌های پیشرفته مانند ترمز ضدقفل (ABS)، کنترل پایداری (ESP) و کیسه هوا می‌تواند خطر آسیب‌های ناشی از تصادفات را به‌شکل قابل‌ملاحظه‌ای کاهش دهد. نظارت مستمر بر وضعیت فنی خودروها، از جمله ترمزها، لاستیک‌ها و سیستم‌های روشنایی نیز از دیگر نکات حیاتی در پیشگیری از حوادث است. این جامعه‌شناس اضافه کرد؛ بکارگیری فناوری‌های هوشمند نظیر سیستم‌های هشداردهنده، کنترل نقاط کور و هشدار خروج از مسیر، می‌تواند ایمنی رانندگان را افزایش دهد. در کنار این موارد، جبارزاده پیشنهاد داد: کاهش خطای انسانی، نیازمند ارائه آموزش‌های منظم درباره رفتارهای صحیح رانندگی و تاکید بر اهمیت رعایت قوانین ترافیکی است. وی معتقد است؛ استراحت کافی در بین ساعاتی که رانندگی انجام می‌شود، از بروز خستگی و خواب‌آلودگی جلوگیری کرده و عدم‌استفاده از تلفن‌همراه در هنگام رانندگی، موجب افزایش تمرکز بر مسیر می‌شود. کنترل هیجانات، حفظ آرامش و پرهیز از رفتارهای پرخاشگرانه نیز از جمله توصیه‌های این کارشناس برای رانندگان محسوب می‌شود.
وی همچنین یادآور شد: افزایش نظارت‌های پلیسی، نصب دوربین‌های هوشمند و افزایش میزان جریمه‌ها می‌تواند نقش بازدارنده‌ای در کاهش تخلفات و حوادث داشته باشد. وی تاکید کرد؛ تصادفات رانندگی نه‌تنها جان بسیاری از افراد را از بین می‌برد، بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به خانواده‌ها و سرمایه‌های اجتماعی وارد می‌کند. از این‌رو، توجه به عوامل روان‌شناختی، بهبود استانداردهای خودرویی و رعایت دقیق مقررات ترافیکی از مهم‌ترین راهکارهایی است که می‌تواند به کاهش معضل تصادفات کمک کند. لازم است دست‌اندرکاران حوزه ترافیک و پیشگیری از حوادث جاده‌ای با هم‌افزایی همکاری کنند تا شاهد کاهش آمارهای تلخ حوادث باشیم.
سخن پایانی
یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر تصادفات، رفتارهای رانندگی است که در بسیاری از موارد ناشی از بی‌دقتی، عدم‌رعایت قوانین و حواس‌پرتی رانندگان است. ارتقای فرهنگ رانندگی از طریق آموزش‌های مستمر، اجرای قوانین سختگیرانه و افزایش نظارت‌های ترافیکی می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش تصادفات داشته باشد.
علاوه بر اصلاح رفتارهای رانندگان، توسعه حمل‌ونقل ریلی نیز به‌عنوان یک راهکار موثر برای کاهش بار ترافیکی جاده‌ها مطرح است. افزایش تعداد واگن‌های قطار، دوخطه کردن مسیرهای پرتردد و اجرای پروژه‌های قطار سریع‌السیر می‌تواند سفرهای بین‌شهری را ایمن‌تر و کارآمدتر کند. این اقدام نه‌تنها موجب کاهش میزان تصادفات می‌شود، بلکه امکان سفرهای راحت‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌تر را برای مردم فراهم می‌سازد.
از سوی دیگر، استفاده از فناوری‌های ایمنی در خودروها نقش مهمی در کاهش شدت تصادفات ایفا می‌کنند. همچنین، افزایش نظارت‌های پلیسی، نصب دوربین‌های هوشمند و اعمال قوانین سختگیرانه‌تر می‌تواند تخلفات رانندگی را کاهش دهد. ترکیب این اقدامات نه‌تنها موجب ارتقای ایمنی حمل‌ونقل می‌شود، بلکه زیرساخت‌های مدرن را نیز توسعه داده و امنیت شهروندان را افزایش می‌دهد. با اجرای راهکارهای هوشمند، می‌توان گام‌های موثری در کاهش خطرات جاده‌ای برداشت و حمل‌ونقل کشور را به سطح استانداردهای جهانی نزدیک کرد.
