با این حال، کارشناسان حوزه مسکن معتقدند؛ موفقیت این سامانه به اجرای دقیق و نظارت مستمر وابسته خواهد بود. ثبت‌نام پیمانکاران در این سیستم به‌تنهایی کافی نیست، بلکه باید نظارت جامعی بر کیفیت اجرای پروژه‌ها انجام گیرد تا از بروز تخلفات و کاهش کیفیت ساخت‌وساز جلوگیری شود. همچنین، وجود یک سامانه ارزیابی عملکرد که بتواند فعالیت پیمانکاران را بررسی کرده و ضمانت اجرایی برای رعایت استانداردهای لازم ارائه دهد، امری ضروری است. پیمانکارانی که از طریق این سیستم انتخاب می‌شوند، در صورتی که استانداردها را رعایت نکنند، باید مشمول جریمه‌های مشخص‌شده یا حتی حذف از لیست پیمانکاران مجاز شوند.

از سوی دیگر، موفقیت نهایی این سامانه به همکاری هماهنگ میان نهادهای نظارتی از جمله شهرداری، نظام مهندسی، وزارت کار و انجمن‌های صنفی مرتبط بستگی دارد، در صورتی که این ارگان‌ها بتوانند با هماهنگی و شفافیت عمل کنند، امکان تخلفات در فرآیندهای اجرایی به‌حداقل خواهد رسید. همچنین، ارائه گزارش‌های شفاف درباره عملکرد پیمانکاران و ایجاد یک سیستم نظارتی فعال، می‌تواند اعتماد عمومی را به این سامانه افزایش دهد. در مجموع، «ساجات ۲» می‌تواند تحولی بزرگ در مدیریت پیمانکاران و ارتقای کیفیت پروژه‌های عمرانی ایجاد کند، مشروط بر اینکه نظارت مستمر، سازکارهای ارزیابی دقیق و ضمانت‌های اجرایی کافی برای اجرای اصولی آن لحاظ شود.

 

تاثیر بر صنعت پیمانکاری و ساخت‌وساز

در سال‌های اخیر، صنعت ساختمان با چالش‌های متعددی در حوزه انتخاب پیمانکاران روبه‌رو بوده است. نبود معیارهای مشخص برای گزینش پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی و وابستگی بیش از حد به روابط شخصی و نفوذ افراد باعث شده که برخی پروژه‌های کلان بدون توجه به توانایی‌های واقعی اجرا شوند. این مسئله نه‌تنها موجب کاهش کیفیت ساخت‌وساز، بلکه باعث بروز مشکلاتی نظیر افزایش هزینه‌های جانبی، تاخیر در اجرای پروژه‌ها و حتی ایجاد فضای غیررقابتی در بازار شده است.

در این راستا، سازمان برنامه و بودجه کشور تصمیم به راه‌اندازی سامانه‌ای هوشمند با نام «ساجات» گرفته است که هدف اصلی آن، ایجاد شفافیت در روند انتخاب پیمانکاران و ارتقای سطح کیفی پروژه‌های ساختمانی عنوان شده است. این سامانه قرار است پیمانکاران را براساس معیارهای مشخصی مانند توانایی‌های فنی، سطح تحصیلات و سوابق کاری ارزیابی کند تا دیگر امکان حضور افراد غیرمتخصص در پروژه‌های مهم کاهش یابد. همچنین، انتظار می‌رود این سامانه با کاهش بروکراسی اداری و افزایش شفافیت، زمینه رقابت سالم‌تری را میان پیمانکاران فراهم کند.

باوجود مزایای بالقوه این سامانه، بسیاری از کارشناسان صنعت ساختمان نسبت به چگونگی اجرای آن و میزان نظارت بر عملکرد پیمانکاران ابراز نگرانی کرده‌اند. تجربه‌های گذشته، مانند اجرای طرح مجریان ذی‌صلاح نظام مهندسی، نشان داده است که اگر نظارت کافی وجود نداشته باشد، احتمال دارد سامانه صرفا به یک ابزار صوری تبدیل شود. از سوی دیگر، اجرای چنین سیستمی می‌تواند تاثیراتی بر هزینه‌های پیمانکاری و رقابت میان شرکت‌های فعال در این حوزه داشته باشد. این سامانه باید علاوه بر ایجاد شفافیت در فرآیند انتخاب پیمانکاران، دارای مکانیزم‌های مشخصی برای ارزیابی عملکرد آنان باشد. در صورتی که نظارت کافی بر کیفیت پروژه‌ها و اجرای تعهدات پیمانکاران وجود نداشته باشد، ممکن است این سامانه کارکرد واقعی خود را از دست بدهد و به یک الزام اداری بی‌تاثیر تبدیل شود. بنابراین، برای دستیابی به نتایج مطلوب، هماهنگی مستمر میان دستگاه‌های نظارتی، شهرداری‌ها، نظام مهندسی و انجمن‌های تخصصی ضروری خواهد بود.

 

 

ساجات، سامانه‌ای برای شفافیت یا تکرار تجربه‌های گذشته؟

عبدالرضا قشقایی، کارشناس حوزه مسکن، در گفت‌وگو با صمت تاکید کرد: هر تغییر اساسی در سیستم پیمانکاری، نیازمند ضمانت اجرایی، نظارت مستمر و هماهنگی بین نهادهای مرتبط است. اجرای سامانه «ساجات» نیز از این قاعده مستثنا نیست. اگر معیارهای نظارتی در این سامانه به‌طورجدی اعمال نشود، ممکن است تنها یک الزام اداری باقی بماند که در عمل تاثیری در بهبود روند ساخت‌وساز نداشته باشد. نظارت مداوم بر فرآیند انتخاب پیمانکاران و اجرای پروژه‌ها ضروری است تا از ثبت صوری پیمانکاران در سامانه جلوگیری شود.

وی ادامه داد: به‌همین‌‎دلیل، همکاری میان نهادهای اجرایی مانند شهرداری، نظام مهندسی، وزارت کار و انجمن‌های صنفی باید به‌گونه‌ای باشد که این سامانه بتواند کیفیت واقعی را تضمین کند. از سوی دیگر، در صورتی‌ که، پیمانکاری که از طریق سامانه انتخاب شده، استانداردهای لازم را رعایت نکند، باید سازکارهای مشخصی برای برخورد با این موارد تعریف شود. این شامل جریمه، لغو صلاحیت پیمانکار و حتی ممنوعیت فعالیت در پروژه‌های آینده خواهد بود. همچنین، این سامانه می‌تواند مکانیسم‌هایی برای تشویق پیمانکاران برتر در نظر بگیرد تا شرکت‌های فعال در این حوزه انگیزه بیشتری برای رعایت استانداردهای حرفه‌ای و افزایش کیفیت خدمات خود داشته باشند.

این کارشناس خاطرنشان کرد: در کنار نظارت مستمر، ایجاد امکان ثبت بازخوردهای عمومی از سوی کارفرمایان و ذی‌نفعان پروژه‌ها می‌تواند به افزایش شفافیت در عملکرد پیمانکاران کمک کند. علاوه بر این، دسترسی به گزارش‌های تحلیلی از میزان موفقیت پروژه‌ها و مقایسه عملکرد پیمانکاران منتخب، می‌تواند تصمیم‌گیری‌های آینده را بهبود بخشد و روند انتخاب پیمانکاران را هرچه بیشتر به‌سمت شایستگی‌محوری سوق دهد. اجرای این موارد در کنار یک سیستم نظارتی فعال و کارآمد، می‌تواند سامانه «ساجات» را به ابزاری موثر در مدیریت پروژه‌های عمرانی تبدیل کند.

هدفمندسازی انتخاب پیمانکاران

یکی از اهداف سامانه ساجات، ایجاد نظمی جدید در فرآیند انتخاب پیمانکاران است. قشقایی در این‌باره توضیح می‌دهد: در حال ‌حاضر، پیمانکاران متعددی در حوزه‌های مختلف فعالیت دارند و دسترسی به آنها دشوار نیست. یک سازنده که به گچ‌کار، تاسیسات‌کار یا نیروی متخصص دیگری نیاز داشته باشد، گزینه‌های متعددی در اختیار دارد. بنابراین، سامانه ساجات در صورتی می‌تواند تغییر واقعی ایجاد کند که اطلاعات پیمانکاران کاملا شفاف باشد و سازکار ارزیابی آنها دقیقا براساس معیارهای حرفه‌ای انجام گیرد. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این سامانه، ارتباط آن با شناسنامه فنی و ملکی ساختمان است. در صورتی که پیمانکاران ثبت‌شده در سامانه، به‌عنوان افراد واجد شرایط شناخته شوند و نام آنها در شناسنامه فنی و ملکی ساختمان درج شود، کیفیت اجرا می‌تواند ارتقا یابد. اما چنین برنامه‌ای نیازمند همکاری چندین نهاد از جمله شهرداری، نظام مهندسی، وزارت کار، پیمانکاران و انبوه‌سازان است.

تاثیر بر هزینه‌های ساخت‌وساز

یکی از اصلی‌ترین پرسش‌هایی که درباره این سامانه مطرح می‌شود، اثرگذاری آن بر قیمت‌ها و هزینه‌های پیمانکاری است. قشقایی در این‌باره می‌گوید: محدود شدن بازار پیمانکاری به شرکت‌های دارای مجوز، می‌تواند قیمت‌ها را افزایش دهد، اما میزان این افزایش نامشخص است. اگر اجرای این سامانه به‌گونه‌ای باشد که فقط پیمانکاران تاییدشده در پروژه‌ها حضور داشته باشند، ممکن است هزینه‌ها افزایش پیدا کند. البته این افزایش چندان چشمگیر نخواهد بود. اگر هزینه ساخت یک ساختمان در حال ‌حاضر ۲۰ میلیون تومان در هر مترمربع باشد، احتمالا به ۲۱ یا ۲۲ میلیون تومان خواهد رسید. بااین‌حال، این تغییر تاثیر چندانی بر نرخ نهایی فروش آپارتمان نخواهد گذاشت. از سوی دیگر، برخی فعالان صنعت ساختمان، نگران ایجاد انحصار در بازار پیمانکاری هستند. اگر تنها تعداد محدودی شرکت اجازه فعالیت داشته باشند، رقابت کاهش می‌یابد و هزینه‌ها ممکن است بدون نظارت صحیح افزایش یابند.

تکرار طرح مجریان ساختمان

قشقایی بااشاره به تجربه مجریان ساختمان می‌گوید: اجرای این سامانه، شباهت‌هایی با طرح مجریان نظام مهندسی دارد. طبق این طرح، ساختمان‌هایی که دارای بیش از ۲هزار و۵۰۰ مترمربع مساحت یا بیش از ۵ طبقه هستند، ملزم به معرفی یک مجری ذی‌صلاح شدند. این تصمیم در ابتدا قرار بود کیفیت اجرای پروژه‌ها را افزایش دهد، اما در عمل مشکلاتی ایجاد شد. بسیاری از مجریان فقط مهر تایید می‌زنند و پول دریافت می‌کنند، اما کار اجرایی واقعی را پیمانکاران متفرقه انجام می‌دهند. به‌همین‌دلیل، در بسیاری از پروژه‌ها، همچنان افراد غیرمتخصص کار را به‌دست می‌گیرند و تنها در اسناد رسمی نام مجری ذی‌صلاح ثبت می‌شود. سامانه ساجات هم اگر نظارت دقیقی نداشته باشد، ممکن است به سرنوشتی مشابه دچار شود. در واقع، اگر نظارت بر اجرای پروژه‌ها دقیق نباشد و صرفا داشتن نام در سامانه کافی باشد، ممکن است شرکت‌ها پیمانکاری را تنها برای اخذ مجوز ثبت کنند، اما اجرا همچنان توسط نیروهای متفرقه و بدون کنترل کیفی انجام شود.

ضرورت همکاری نهادهای اجرایی

برای موفقیت سامانه، حضور و همکاری نهادهای نظارتی ضروری است. قشقایی در این‌باره تاکید کرد: اگر نظارت‌ها به‌صورت تصادفی و بدون اطلاع قبلی انجام شود، امکان تخلف کاهش می‌یابد. نظارت‌ها باید به‌صورت سرزده و توسط چند نهاد انجام شوند. به‌طورمثال، باید بررسی شود؛ پیمانکاری که در سامانه ثبت شده، واقعا مسئول اجرای پروژه است یا فقط یک نام در لیست رسمی. اگر این سامانه بدون نظارت قوی اجرایی شود، ممکن است مانند طرح مجریان نظام مهندسی تنها یک الزام اداری باشد که در عمل تغییر چندانی ایجاد نمی‌کند.

آیا سامانه ساجات تاثیر واقعی خواهد داشت؟

قشقایی در پایان گفت: اجرای موفقیت‌آمیز سامانه «ساجات» به‌میزان نظارت، همکاری نهادهای مرتبط و جلوگیری از تبدیل ‌شدن آن به یک سیستم صوری وابسته است. اگر معیارهای نظارتی قوی اعمال شود، این سامانه می‌تواند انتخاب پیمانکاران را هدفمندتر کند و کیفیت اجرای پروژه‌های بزرگ را افزایش دهد. در غیر این صورت، ممکن است همان مشکلاتی که در طرح‌های پیشین وجود داشته، در این سامانه نیز تکرار شود و در نهایت تاثیر ملموسی بر صنعت ساختمان نداشته باشد. علاوه بر نظارت مستمر، این سامانه باید دارای ضمانت‌های اجرایی مشخصی باشد تا بتواند عملکرد پیمانکاران را کنترل کند و از تخلفات احتمالی جلوگیری شود. ضمانت اجرایی می‌تواند شامل اعمال جریمه‌های مالی، تعلیق یا لغو صلاحیت پیمانکارانی باشد که استانداردهای لازم را رعایت نمی‌کنند. همچنین باید مکانیزم‌هایی برای بررسی دوره‌ای عملکرد پیمانکاران و ارائه گزارش‌های شفاف درباره میزان پایبندی آنها به تعهدات‌شان وجود داشته باشد.

سخن پایانی

سامانه «ساجات» با هدف اصلاح و ارتقای فرآیند انتخاب پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی، می‌تواند نقطه عطفی در صنعت ساخت‌وساز کشور باشد. تلاش برای حذف روش‌های غیرشفاف و جایگزینی آن با سیستمی مبتنی بر توانایی‌های فنی و صلاحیت‌های حرفه‌ای، به‌طوربالقوه زمینه را برای افزایش کیفیت پروژه‌های ساختمانی فراهم می‌کند. با این‌حال، این سامانه تنها در صورتی موفق خواهد بود که نظارت بر اجرای آن دقیق، مستمر و چندمرحله‌ای باشد.

اگر تنها ثبت پیمانکاران در سامانه ملاک باشد، اما نظارت بر اجرای کار آنها وجود نداشته باشد، ممکن است این سیستم به سرنوشتی مشابه طرح «مجریان ذی‌صلاح نظام مهندسی» دچار شود. در چنین شرایطی، پیمانکاران صرفا برای اخذ مجوز در سامانه ثبت می‌شوند، اما در عمل، پروژه‌ها توسط افراد متفرقه و بدون کنترل کیفی اجرا خواهند شد. بنابراین، نظارت سختگیرانه، همکاری نهادهای اجرایی و شفاف‌سازی اطلاعات پروژه‌ها باید در اولویت قرار گیرد.

افزایش سطح نظارت، ثبت دقیق اطلاعات پیمانکاران، الزام شرکت‌ها به رعایت استانداردهای مشخص و برخورد جدی با تخلفات، می‌تواند این سامانه را از یک ابزار صوری به یک سیستم کاربردی تبدیل کند. تنها در این صورت است که ساجات می‌تواند به وعده خود مبنی بر ارتقای شفافیت و کیفیت ساخت‌وساز عمل کند.

اجرای موفق این سامانه نه‌تنها موجب بهبود صنعت پیمانکاری خواهد شد، بلکه به ایجاد یک رقابت سالم، کاهش فساد اداری و افزایش اعتماد عمومی به پروژه‌های عمرانی منجر خواهد شد. اکنون باید دید که نهادهای مرتبط چگونه این فرصت را به یک تحول واقعی تبدیل خواهند کرد.