از نبود قوانین سختگیرانه تا ضعف مدیریتی
بحران کمبود آب یکی از مهم‌ترین چالش‌های قرن حاضر است که زندگی بشر را به‌طورجدی تحت‌تاثیر قرار داده است. تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت، توسعه صنعتی و سبک زندگی نادرست، مصرف بی‌رویه این منبع حیاتی را به‌سطحی رسانده که بسیاری از کشورها با معضل جدی خشکسالی روبه‌رو شده‌اند. در گذشته، مردم با منابع محدود آب زندگی و مصرف آن را مدیریت می‌کردند، اما امروزه شیوه زندگی شهری و تغییرات در زیرساخت‌های مسکونی باعث افزایش چشمگیر مصرف آب شده است. استفاده از دوش‌های پرمصرف، شیرهای اتوماتیک و ساخت حمام‌های متعدد در هر واحد مسکونی، بدون توجه به شرایط اقلیمی و منابع محدود آب، فشار زیادی بر سیستم تامین آب کشور وارد کرده است. علاوه بر این، روش‌های غلط آبیاری فضای سبز شهری و عدم‌استفاده از تکنولوژی‌های نوین برای مدیریت آب، باعث هدررفت گسترده آن شده است. درختان کهنسال در تهران و سایر مناطق به‌دلیل تخلیه آب‌های زیرزمینی و توسعه بی‌رویه زیرساخت‌ها، با خطر نابودی مواجهند. در این میان، نبود قوانین سختگیرانه برای کنترل مصرف و نبود نظارت کافی بر رفتار شهروندان و نهادهای مسئول، بحران آب را تشدید کرده است. برای مقابله با این چالش، باید اقدامات جدی و فوری در حوزه فرهنگ‌سازی، اصلاح زیرساخت‌ها، و بهینه‌سازی مصرف انجام گیرد. اگر تغییرات لازم انجام نشود، آینده‌ای نه‌چندان دور بدون منابع آب قابل‌دسترس، زندگی را برای نسل‌های آینده دشوار خواهد کرد.
مدیریت منابع آبی؛ کلید بقای شهرهای مدرن
آب، اساسی‌ترین عنصر زندگی، در معرض تهدیدی جدی قرار گرفته است. روزگاری نه‌چندان دور، مردم با نهایت دقت و صرفه‌جویی از منابع آبی استفاده می‌کردند، اما با گذشت زمان، شیوه‌های مصرف تغییر کرده و در بسیاری از مناطق، آب به‌عنوان منبعی بی‌پایان تلقی شده است. توسعه شهرنشینی، تغییر الگوی سکونت و استفاده بی‌رویه از منابع آب در بخش‌های مختلف، به‌ویژه مصارف خانگی، صنعت و کشاورزی، بحران کم‌آبی را به مرحله‌ای خطرناک رسانده است. در بسیاری از نقاط کشور، منابع زیرزمینی که سال‌ها ذخیره شده بودند، اکنون به‌دلیل حفاری‌های گسترده و استفاده بیش از حد تخلیه شده‌اند. کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی نیز تاثیر مستقیمی بر این بحران داشته و وضعیت را وخیم‌تر کرده است.
در سطح شهرها، مشاهده می‌شود که آب آشامیدنی برای نظافت خیابان‌ها، آبیاری فضای سبز و حتی کارهای غیرضروری مانند شست‌وشوی خودروها به‌کار می‌رود، در حالی که بسیاری از کشورها با اجرای قوانین سختگیرانه، این مصرف بی‌رویه را کنترل کرده‌اند. کشورهایی مانند ژاپن توانسته‌اند با استفاده از سیستم‌های بازیافت آب، بخش عمده‌ای از مصرف خانگی را کاهش دهند، اما در ایران هنوز اقدام جدی برای بهره‌گیری از این فناوری‌ها انجام نگرفته است. اگر نتوانیم در مدیریت مصرف آب تغییرات اساسی ایجاد کنیم، با خطر جدی نابودی منابع مواجه خواهیم شد. این وضعیت، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، اصلاح الگوی مصرف و ایجاد قوانین کارآمد برای حفظ و مدیریت منابع آبی کشور است.
تغییر سبک زندگی و افزایش مصرف بی‌رویه
حسن مرادی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران درباره بحران کمبود آب در ایران و عواقب ناشی از آن به صمت گفت: بحران کمبود آب در کشور ما ناشی از عوامل متعددی است که ترکیبی از تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و تغییر سبک زندگی را شامل می‌شود. در گذشته، الگوی مصرف آب بسیار متفاوت بود، برای مثال در روستاهایی که جمعیتی حدود 3هزار نفر داشتند، تنها 2 حمام عمومی وجود داشت و مردم مجبور بودند یک بار در هفته یا بسته به شرایط، هر چند روز یک‌بار حمام کنند، در حالی که امروزه در زندگی آپارتمانی، هر واحد به‌صورت مستقل حمام دارد و حتی برخی خانواده‌ها در هر اتاق یک حمام می‌سازند که با شرایط اقلیمی کشور ما سازگار نیست و باعث افزایش شدید مصرف آب شده است.
وی افزود: متاسفانه تغییرات سبک زندگی تنها عامل بحران آب نیست. کودکان هنگام حمام، آب را وسیله بازی می‌دانند، در حالی که باید به آنها آموزش داد که این آب یک منبع ارزشمند است. رهبران و علمای ما در گذشته همیشه بر اهمیت حفظ آب تاکید داشته‌اند، برای مثال برخی از علما تنها با یک لیوان آب وضو می‌گیرند. امروزه، شیرهای اتوماتیک باعث افزایش مصرف آب شده‌اند، زیرا با لمس انگشت باز می‌شوند و حجم زیادی آب به‌هدر می‌رود. علاوه بر سبک زندگی، محصولات جدید مانند دوش‌هایی با سطح مقطع ۲۵ سانتیمترمربع نیز در بازار عرضه می‌شوند که مصرف آب را بیشتر کرده‌اند.
اصلاح الگوی مصرف و مدیریت منابع
وی ادامه داد: در گذشته، مردم مجبور بودند برای تامین آب به نقاط خاصی مراجعه کنند و با یک ظرف آب، نیازهای روزانه‌شان را برآورده کنند، اما امروز در هر اتاق، چندین شیر آب وجود دارد که مصرف را به‌طرزچشمگیری افزایش داده است. حتی در طراحی ساختمان‌ها، مدیریت آب موردتوجه قرار نگرفته است، به‌عنوان‌مثال، پیشنهادهایی برای هدایت آب مصرف‌شده در روشویی به مخازن ذخیره‌سازی ارائه شده‌اند تا برای استفاده در سیفون توالت‌ها به‌کار گرفته شوند. در برخی کشورهای پیشرفته مانند ژاپن، چنین سیستم‌هایی اجرا شده‌اند. آنها طراحی روشویی را به‌گونه‌ای تغییر داده‌اند که آب شست‌وشو ذخیره شود و بعدا در توالت مورداستفاده قرار گیرد. در ایران، باوجود اینکه چنین پیشنهادهایی مطرح شده‌اند، هنوز اجرایی نشده‌اند.
این کارشناس خاطرنشان کرد: درختان تهران نیز از این بحران بی‌بهره نمانده‌اند. روش‌های آبیاری سنتی و عدم‌آموزش کارگران فضای سبز باعث هدررفت آب شده است. متاسفانه، برخی اقدامات مانند توسعه زیرزمین‌های شهری باعث تخلیه آب‌های زیرزمینی شده‌اند که مستقیما بر سلامت درختان تاثیر گذاشته است. خیابان ولیعصر که درختان آن بیش از 100 سال عمر دارند، به‌دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در معرض نابودی قرار گرفته است. برای حل این بحران، فرهنگ‌سازی و مدیریت منابع ضروری است. بهینه‌سازی مصرف خانگی از جمله کاهش مصرف بی‌رویه آب در حمام و آشپزخانه، ایجاد سیستم‌های ذخیره آب و استفاده مجدد از آب‌های مصرف‌شده برای مصارف غیرآشامیدنی، از راهکارهای مهم مدیریت منابع آبی محسوب می‌شوند. مدیریت صحیح فضای سبز، اصلاح روش‌های آبیاری و جلوگیری از هدررفت آب در سطح شهر نیز نقش اساسی در کاهش اتلاف آب دارند. همچنین، تقویت نظارت و اجرای قوانین محدودکننده و سختگیرانه برای کاهش مصرف بی‌رویه آب، می‌تواند به حفظ منابع آبی کمک کند. علاوه بر این، استفاده از منابع جایگزین مانند آب دریا و تصفیه آب شور برای مصارف غیرخوراکی، راهکار مناسبی برای تامین آب در شرایط کم‌آبی به‌شمار می‌رود.
درخت‌یاری به‌جای درختکاری
وی افزود: ما به برخی تبلیغات و برنامه‌هایی که از رادیو و تلویزیون اعلام می‌شوند، دل خوش کرده‌ایم مانند جشن درختکاری، اما شخصا باور دارم که به‌جای درختکاری، باید به درخت‌یاری توجه کنیم. هیچ‌کس حق ندارد درختی بکارد، مگر آنکه از تامین آب آن اطمینان داشته باشد. گاهی افراد پیشنهاد می‌دهند که در ارتفاعات و کوه‌ها درخت بکاریم که در ظاهر بسیار زیبا و منطقی به‌نظر می‌رسد، اما در عمل، بدون برنامه‌ریزی صحیح، چنین اقداماتی منجر به خشک شدن و نابودی همان درختان خواهد شد. اگر امروز درختی کاشته شود، اما سیستم مناسبی برای تامین آب آن وجود نداشته باشد، به‌سرعت خشک خواهد شد. تا زمانی که یک سازکار منسجم برای آبیاری پایدار ایجاد نشود، این روند فقط باعث خسارت به محیط‌زیست خواهد شد.
مرادی تاکید کرد: برای مدیریت صحیح منابع آب و حفاظت از فضای سبز، نیازمند ایجاد یک گروه نظارتی قوی و مستقل هستیم. اصطلاحا آن را «تسک فورس» می‌نامند، یعنی یک نیروی پیگیر و منسجم که ماموریت اصلی آن نجات تک‌درخت‌های تهران باشد. بسیاری از درختان در سطح شهر، به‌ویژه در مناطق پرجمعیت و خیابان‌های تاریخی مثل تجریش، در معرض خشک شدن قرار گرفته‌اند. در برخی کوچه‌های این منطقه، درختان قدیمی با قامت‌های بلند دیده می‌شوند که متاسفانه در حال نابودی هستند، زیرا به آنها توجهی نمی‌شود و سیستم آبیاری مناسبی برای آنها وجود ندارد. اگرچه برخی افراد و نهادها وعده رسیدگی می‌دهند، اما در نهایت اقدامات کافی برای حل این مسئله انجام نمی‌شود.
عدم‌نظارت موثر و سیاست‌های سختگیرانه
مرادی خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم وضعیت آب و فضای سبز شهری را بهبود دهیم، باید یک نیروی نظارتی مستقل ایجاد شود که شبانه‌روز بر مدیریت منابع آب نظارت کرده و در برابر هرگونه تخلف ایستادگی کند. در برخی کشورهای دیگر، مانند انگلستان در صورت بروز خشکسالی و کاهش بارندگی به مدت چند ماه، قوانین سختگیرانه‌ای وضع می‌شود که حتی استفاده از شلنگ برای نظافت نیز ممنوع می‌شود. اما در ایران، مشاهده می‌کنیم که برخی افراد از شلنگ آب برای جارو کردن حیاط، شست‌وشوی در و دیوار، و حتی جمع کردن برگ‌های خشک استفاده می‌کنند، در حالی که این‌گونه رفتارها باید ممنوع شود. در بسیاری از مناطق تهران، نظافت با استفاده از جریان آب انجام می‌شود، که این خود باعث اتلاف بی‌رویه منابع آبی کشور می‌شود.
مرادی در پایان گفت: اجرای قوانینی برای ممنوعیت استفاده از آب آشامیدنی در موارد غیرضروری، تغییر شیوه آبیاری فضای سبز شهری و ایجاد یک تیم نظارتی جدی، می‌تواند در مدیریت بحران آب و حفظ منابع‌طبیعی کشور بسیار موثر باشد. این تغییرات مستلزم یک نیروی منسجم و فعال است که بتواند به‌صورت‌مستمر و اصولی بر وضعیت منابع آب کشور نظارت داشته باشد. علاوه بر این، اتخاذ سیاست‌های تشویقی برای بهینه‌سازی مصرف آب در بخش‌های مختلف از جمله صنعت، کشاورزی و مصارف خانگی، می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی در کاهش هدررفت آب داشته باشد.
حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی برای توسعه فناوری‌های نوین در حوزه تصفیه و بازیافت آب نیز از جمله اقداماتی است که می‌تواند به پایداری منابع آبی کمک کند. همچنین افزایش آگاهی عمومی از طریق آموزش‌های گسترده و اطلاع‌رسانی در رسانه‌ها، نقش بسزایی در اصلاح الگوی مصرف آب در سطح جامعه دارد. اجرای برنامه‌های پایش و نظارت دقیق، به‌همراه اعمال جریمه‌های موثر برای تخلفات مرتبط با مصرف بی‌رویه آب، از دیگر اقداماتی است که باید موردتوجه قرار گیرد. در نهایت، همکاری بین‌المللی در زمینه مدیریت منابع آبی، می‌تواند به تبادل تجربیات و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته در این حوزه کمک کند و زمینه‌ساز بهبود وضعیت بحران آب در کشور شود.
سخن پایانی
بحران کمبود آب یکی از مهم‌ترین چالش‌های عصر حاضر است که تاثیر مستقیم بر زندگی روزمره، محیط‌زیست و آینده نسل‌های بشر دارد. تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، توسعه شهرنشینی و شیوه‌های مصرف نادرست، دست‌به‌دست هم داده‌اند تا این بحران را به مرحله‌ای خطرناک برسانند. اگر مدیریت صحیح منابع آبی در اولویت قرار نگیرد، پیامدهای ناگوار آن نه‌تنها کشور ما، بلکه کل جهان را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد.
در طول سال‌های گذشته، سبک زندگی مردم تغییر کرده و مصرف آب به شکل بی‌رویه‌ای افزایش یافته است. خانه‌های امروزی مجهز به چندین حمام و شیرهای آب متنوع هستند، که بدون توجه به محدودیت‌های آبی منطقه طراحی شده‌اند. روش‌های نادرست آبیاری فضای سبز، تخلیه بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و نبود نظارت کافی بر مصرف آب، مشکلات موجود را تشدید کرده‌اند. در حالی که در برخی کشورهای پیشرفته، بازیافت و استفاده مجدد از آب مصرف‌شده به یک اصل تبدیل شده، در کشور ما هنوز گام‌های جدی در این زمینه برداشته نشده است.
برای مقابله با بحران آب، لازم است که فرهنگ‌سازی در سطح جامعه انجام گیرد و قوانین سختگیرانه‌ای برای کنترل مصرف وضع شود. فناوری‌های نوین باید در مدیریت منابع آبی به‌کار گرفته شوند و زیرساخت‌های شهری به‌گونه‌ای طراحی شوند که کمترین میزان هدررفت آب را داشته باشند. مشارکت شهروندان، مدیران شهری و سیاست‌گذاران در این فرآیند امری حیاتی است. ما مسئول حفظ منابع آبی برای نسل‌های آینده هستیم و هر اقدامی که امروز انجام دهیم، سرنوشت فردای ما را شکل خواهد داد. اگر در مسیر اصلاح مصرف آب حرکت کنیم، می‌توانیم بحران را مدیریت کرده و آینده‌ای پایدار برای خود و آیندگان‌مان بسازیم.
