برخی اقتصاددانان نیز معتقدند هیچ اقتصاد پیشرفته‌ای بدون توسل بـه شبکه حمل‌ونقل مدرن قادر به ادامه فعالیت نیست و این صنعت می‌تواند با تکیه بر تامین امنیت، رفاه و هزینه پایین، سهم بیشتری در حمل‌ونقل مسافر و کالا داشته باشد. این در حالی است که حمل‌ونقل ریلی ایران باوجود بسترهای فراوان نتوانسته نقش موثری در ترانزیت کالا و در حوزه بین‌الملل داشته باشد. کارشناسان معتقدند رشد و توسعه حمل‌ونقل ریلی بدون استفاده از بودجه‌های دولتی نه‌تنها شدنی است، بلکه می‌توان با ایجاد اصلاحات ساختاری و نرم‌افزاری، بر شتاب توسعه شبکه ریلی کشور افزود. برای ورود سرمایه‌های غیردولتی و مردمی به صنعت ریلی کشور، باید بسترهای مناسبی فراهم شود تا شرکت‌های خصوصی در فضای رقابتی سالم به رشد و توسعه شبکه ریلی بپردازند. در حالی که یکی از مشکلات سد راه توسعه این بخش از نگاه کارشناسان، انحصارطلبی دولت در شبکه ریلی ایران است. اینکه دولت بخواهد به‌طورانحصاری و در قالب یک نهاد مداخله‌گر، علاوه‌بر وضع قوانین و مقررات، در بازی سرمایه‌ای نیز دخالت کند، چیزی جز اجحاف در حق بخش خصوصی نیست. صمت در این گزارش ظرفیت‌های حمل‌ونقل ریلی در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

فرصت بزرگ به‌واسطه موقعیت خاص

حمل‌ونقل و ترانزیت یکی از اشتغالزاترین فعالیت‌های اقتصادی است و هم‌اکنون میلیون‌ها نفر از این طریق درآمدزایی می‌کنند. استفاده نکردن از این فرصت بزرگ که به‌واسطه موقعیت خاص جغرافیایی برای ما مهیا شده، موجب از دست دادن فرصت‌های مناسب توسعه اقتصادی، عمق بخشیدن به روابط بین‌المللی و ایجاد صدها هزار شغل مناسب شده است. یکی از گزینه‌های مهم برای رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی، کسب درآمد از ترانزیت کالا و مسافر است. باتوجه به موقعیت جغرافیایی کشور که در مسیر کریدورهای ترانزیتی شمال ـ جنوب واقع شده، اگر کشور ما زیرساخت‌ها، ظرفیت‌ها و قوانین خود را برای جذب این سرمایه عظیم مهیا نسازد، جریان کالا و مسافر از طریق دیگری راه خود را پیدا می‌کند و فرصت‌ها از دست می‌رود. کشور ما در حال ‌حاضر و با امکانات موجود، ظرفیت جابه‌جایی ۲۰ میلیون تن کالای ترانزیتی را دارد که متاسفانه حدود نیمی از این ظرفیت خالی است و سالانه کمتر از ۵۰ درصد آن، یعنی حدود ۱۰ میلیون تن کالا از طریق مسیرهای ترانزیتی ایران به مقصد می‌رسد. باتوجه به اهمیت حمل‌ونقل ریلی، کمبود خطوط ریلی در مسیرهای ترانزیتی یکی از مهم‌ترین مشکلات ترانزیت کالا به‌شمار می‌روند.

یکی از شاخص‌های حمل‌ونقل و ترانزیت کالا با قطار، جابه‌جایی حجم بسیار زیاد بار و مسافر در مدت‌زمان کوتاه و با صرف هزینه کم است. بی‌توجهی به توسعه شبکه ریلی کشور، کشور را با کمبود خطوط ریلی مواجه می‌کند و در ادامه، اقتصاد ایران سالانه متحمل خسارت‌های جبران‌ناپذیری در حمل‌ونقل جاده‌ای و مصرف سوخت می‌شود؛ خسارت‌هایی که با برنامه‌ریزی و توجه مسئولان کاهش می‌یابد و ارزآوری با توسعه حمل‌ونقل ریلی محقق خواهد شد.

نیاز شبکه ریلی به مشارکت بخش خصوصی

سعید قصابیان، کارشناس حوزه حمل‌ونقل در رابطه با ضرورت توسعه و رشد ظرفیت‌های ریلی کشور به صمت توضیح داد: حمل‌ونقل ریلی صنعتی است که اکنون نوسانات بسیار زیادی را پیرامون خود احساس می‌کند، از این‌رو باید بدون هیچ‌گونه غرض‌ورزی به توسعه و رشد این صنعت کمک شود. در حال ‌حاضر به‌علت گستردگی این بخش و نیاز روزافزون بخش‌های مختلف به این صنعت، باید زمینه حضور بخش خصوصی در این صنعت بیشتر شود. وی با تاکید بر توان بخش خصوصی در توسعه حمل‌ونقل ریلی گفت: بخش خصوصی می‌تواند با سرمایه‌گذاری و به‌روزکردن شبکه ریلی به اقتصاد کشور کمک کند. این در حالی است که در حال‌ حاضر شبکه ریلی ایران به‌نوعی انحصاری است.اینکه دولت بخواهد به‌طورانحصاری و در غالب یک نهاد مرتبط، اقدام به وضعت قوانین و مقررات و در بازی سرمایه‌ای نیز دخالت کند، چیزی جز اجحاف در حق بخش خصوصی نیست. اگر توازن در بازار برقرار نشود و شرکت راه‌آهن بخواهد، به‌عنوان تنظیم‌کننده تمامی فعل‌وانفعالات بخش ریلی باشد، نه‌تنها سودی حاصل نمی‌شود، بلکه با دلسردی بخش خصوصی در ادامه فعالیت، با کاهش بهره‌وری نیز مواجه خواهیم بود.

وی در ادامه توضیح داد: قانون‌گذاری‌ها در حوزه حمل‌ونقل باید توسط نهادی که بازیگر اصلی این بازار نیست، اعمال شود، به این نحو که سیاست‌گذاری‌ها بدون لحاظ منفعت خاصی انجام گیرد. در شرایط فعلی، نهاد مستقلی که بتواند بین عناصر دولتی و عناصر غیردولتی تنظیم‌گری کند، وجود ندارد.

کاهش بهره‌وری حمل‌ونقل ریلی

قصابیان در ادامه تشریح کرد: وظیفه و ماموریت ترسیم‌شده برای شرکت راه‌آهن باتوجه به مبحث خصوصی‌سازی، تسهیل حمل‌ونقل بار و مسافر است؛ به‌صورتی که شرکت ملی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، باید نقش داور و رگولاتور را برعهده بگیرد و حمل‌ونقل بار و مسافر را مدیریت کند.

وی بااشاره به مشکلات موجود در صنعت حمل‌ونقل ریلی گفت: چه زمانی که شرکت ملی راه‌آهن به‌تنهایی و رأسا متولی این صنعت بود و چه شرایط فعلی که شرکت‌های اقماری این سازمان به میدان آمده‌اند، کشور همچنان با معضل بهره‌وری پایین حمل‌ونقل ریلی مواجه است. این کارشناس افزود: باید در زمینه‌های اقتصادی، حقوقی، فنی، ایمنی و زیست‌محیطی، قانون‌گذاری‌های مرتبط صورت بگیرد. از طرف دیگر، قانون‌گذار باید برحسب شرایط، نسبت به اصلاح، تدوین و اجرای قوانین جدید اقدام کند، چرا که بروزرسانی قوانین براساس شرایط روز از اهمیت زیادی برخوردار است. در این رابطه، دولت باید بر تعامل بازیگران بازار نظارت کند و نباید در امور داخلی شرکت‌های خصوصی دخالتی داشته باشد.

وی در پایان گفت: اگر شرکت راه‌آهن از بخش حمل بار و مسافر کناره‌گیری کند و در این بازار ذی‌نفع نباشد و میدان را برای رقابت بین بازیگران غیردولتی خالی کند، صلاحیت این را خواهد داشت که بر کرسی تنظیم‌گری بازار حمل‌ونقل ریلی بنشیند و ناظر و داور رقابت بین ذی‌نفعان غیردولتی باشد. از این‌رو دولت می‌تواند نماینده دیگری در نقش تنظیم‌گری بازار حمل‌ونقل ریلی کشور داشته باشد.

وی افزود: در این صورت، دولت به‌جای دخالت در بازار، می‌تواند در نقش تسهیلگری امور به رشد بخش‌های مختلف کمک کند.

اصلاح سبک بهره‌وری در شبکه ریلی

محمدجواد شاهجویی، کارشناس حمل‌ونقل در رابطه با عملکرد کشور در راستای استفاده از ظرفیت‌های حمل‌ونقل ریلی به صمت گفت: شبکه حمل‌ونقل ریلی در اقتصاد هر کشور از اهمیت زیادی برخوردار است، اما متاسفانه در کشور ما از این ظرفیت، آن‌طور که باید استفاده نشده است. ضعف مدیریت در استفاده از ظرفیت‌های ریلی به سالیان قبل مربوط می‌شود و شبکه ریلی کشور غیربهینه و سنتی است. وی افزود: باتوجه به افزایش جمعیت و گسترده شدن حوزه حمل‌ونقل و همچنین موقعیت جغرافیایی باید نحوه استفاده از شبکه ریلی اصلاح شود تا پاسخگوی بخش‌های مختلف باشد.

ضرورت همکاری دولت با بخش خصوصی

شاهجویی میزان خودکفایی در بخش توسعه شبکه ریلی در کشور را قابل‌قبول دانست و خاطرنشان کرد: باتوجه به زیرساخت‌های موجود، مشکلی از بابت تولید ریل وجود ندارد و ایران جزو کشورهای مستقل در تولید ریل است.

این کارشناس حمل‌ونقل بااشاره به تلاش مسئولان در ۳ دهه گذشته، برای ساماندهی به وضعیت حمل‌ونقل ریلی در کشور گفت: در این بازه زمانی بسیاری از مسئولان تلاش کردند با ساخت خطوط ریلی بیشتر، شبکه حمل‌ونقل ریلی را توسعه دهند. اما مشکل از جایی شروع می‌شود که دولت مجری ساخت و توسعه شبکه ریلی در کشور بوده و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این بخش جایی نداشته است. اکنون که ضرورت توسعه این صنعت بیشتر از همیشه خودنمایی می‌کند، باید زمینه سرمایه‌گذاری و همکاری‌ها به‌طورگسترده‌ای فراهم شود.

ضعف مدیریت در توسعه شبکه ریلی

شاهجویی اذعان کرد: کمابیش باید پذیرفت تحریم‌ها تاثیر زیادی بر توسعه خطوط ریلی کشور ندارند. اکنون بیشتر منابع و دانش اجرایی برای توسعه و بهره‌برداری از حمل‌ونقل ریلی در کشور بومی‌سازی شده است و نیازی برای واردات زیرساخت و تجهیزات صنعتی احساس نمی‌شود، اما نکته چالش‌برانگیز در این حوزه به بحث ضعف مدیریت و نوع بهره‌برداری از شبکه ریلی برمی‌گردد که اجازه نمی‌دهد از ظرفیت‌های موجود استفاده مناسب‌تری کنیم.

وی در ادامه افزود: بارها اعلام شده حمل‌ونقل ریلی یکی از اولویت‌های مهم و اساسی در کشور بوده، اما برای تحقق این مهم آن‌طور که باید هدف‌گذاری نشده است، به‌همین‌خاطر در مقایسه با کشورهای دیگر میزان بهره‌برداری ما از شبکه ریلی در رده‌های پایین‌تری قرار دارد و از همین ظرفیت‌های موجود نیز بهره‌برداری اندک می‌شود.

استفاده از توان عملیاتی بخش‌های مختلف

شاهجویی به صمت توضیح داد: مسئله مهم برای توسعه شبکه ریلی، افزایش همکاری بخش خصوصی و غیردولتی در این صنعت است تا بتوان از ظرفیت‌های دیگر این حوزه بهره برد. همچنین، اگر تصدی و مدیریت بخش‌های مختلف شبکه ریلی به بخش خصوصی واگذار شود، شبکه ریلی از حالت سنتی خارج و پویاتر می‌شود. وی در پایان گفت: بهترین اقدام، تغییر مدل بهره‌برداری از شبکه ریلی است که در نهایت به اصلاح ساختار حکمرانی این صنعت می‌انجامد. ورود سرمایه‌گذاری‌های غیردولتی به این صنعت و استفاده از توان فنی و عملیاتی بخش‌های غیردولتی در بهره‌برداری از شبکه ریلی از دستاوردهای اصلاح ساختار حکمرانی این صنعت خواهد بود. به‌بیان دیگر، این اقدام مهم‌ترین راهکاری است که می‌تواند علاوه بر جلوگیری از افت بیش از پیش عملکرد شبکه ریلی کشور، منجر به رونق آن و اشتغالزایی در این حوزه شود.

سخن پایانی

کارشناسان بخش ریلی کشور اعتقاد دارند در میان بخش‌های مختلف حمل‌ونقل، حمل‌ونقل ریلی دارای مزایای بسیاری از جمله قابلیت حمل انبوه بار و مسافر، ایمنی بالا و مصرف اندک سوخت است. برهمین اساس این صنعت نقش ویژه‌ای در ترابری هر کشور دارد و با کاهش حجم ترافیک در محورهای برون‌شهری و حومه‌ای، به کاهش شاخص مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل ریلی کمک می‌کند.از ۸۰ سال پیش که سوت نخستین قطار در ایران شنیده شد، صنعت ریلی تفاوت‌های زیادی کرده است. در حال‌ حاضر خط‌های راه‌آهن از شهرهای زیادی می‌گذرد، هرچند شهرهای بسیاری نیز از این نعمت بی‌نصیب هستند. طبق نیاز کشور و پیش‌بینی‌های برنامه‌های توسعه‌ای، باید طول خطوط ریلی کشور به ۲۵ هزار کیلومتر برسد، چرا که تمامی کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که ایمنی راه‌آهن ۲۰ برابر بیشتر از حمل‌ونقل جاده‌ای است.بسیاری از کشورها نیز با همین استدلال، خطوط ریلی خود را توسعه داده‌اند، زیرا توسعه و رفاه ملی را به‌همراه دارد. از همین‌رو، حمل‌ونقل ریلی باید به‌صورت مضاعف توسعه داده شود. بر همین اساس، ضروری است سهم حمل‌ونقل ریلی کشور ما در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه افزایش یابد؛ چرا که کوتاهی در حرکت به‌سمت حمل‌ونقل ریلی، منجر به افزایش مصرف سوخت در سایر بخش‌های حمل‌ونقل خواهد شد. این فرآیند نامیمون نیز آثار منفی قابل‌توجهی بر تولید ناخالص داخلی دارد.هم‌اکنون به نقطه‌ای رسیده‌ایم که باید ظرفیت‌سازی گسترده برای پاسخگویی به حجم بالای تقاضای حمل‌ونقل ریلی صورت گیرد، این در حالی است که توسعه سهم بخش ریلی در ترانزیت کشور نیازمند تامین اعتبار و حمایت مالی دولت است.