حملونقل؛ بازیگر نقش اول
فعالان تجاری و کارشناسان اقتصادی بر این باور هستند که بدون دارا بودن بسترهای مناسب حملونقل، بخش مهمی از فعالیت‌های ترانزیتی و صادراتی کشور با اختلال جدی مواجه می‌شوند. برخی از افراد معتقدند، حضور سایر کشورها به‌عنوان عنصر سرمایه‌گذار در برنامه‌های توسعه‌ای ایران، می‌تواند نتایج مثبت مهمی را برای کشور به‌همراه داشته باشد.
فعالان تجاری و کارشناسان اقتصادی بر این باور هستند که بدون دارا بودن بسترهای مناسب حمل ونقل، بخش مهمی از فعالیت های ترانزیتی و صادراتی کشور با اختلال جدی مواجه می شوند. برخی از افراد معتقدند، حضور سایر کشورها به عنوان عنصر سرمایه گذار در برنامه های توسعه ای ایران، می تواند نتایج مثبت مهمی را برای کشور به همراه داشته باشد. آنها به وجود نقایص جدی در بحث زیرساخت های حمل ونقل و ترانزیتی کشور تاکید دارند و بر این باور هستند که با رفع این مشکلات، روند تجارت غیرنفتی کشور نیز متحول می شود، از سوی دیگر، برخی دیگر معتقدند مشکلات فعلی، از نبود برنامه جدی برای رفع مشکلات زیرساختی منتج و باید رویکرد مقامات دولتی اصلاح شود. صمت در این گزارش با نگاهی به مشکلات ترانزیت در حوزه تجارت در ایران به راهکارهای عملیاتی احیای این بخش از نگاه فعالان اقتصادی پرداخته است.
مزیت های حمل ونقل دریایی قابل کتمان نیست
سیدرضا نورانی ـ رئیس اتحادیه محصولات کشاورزی: بسیاری از کشورهای توسعه یافته و نقش آفرین در مباحث صادراتی و وارداتی، از راه های آبی برای انجام فعالیت های تجاری خود استفاده می کنند. دلیل این موضوع نیز وجود مزیت های مختلف برای استفاده از حمل ونقل دریایی در فعالیت های تجاری است. مهم ترین فایده استفاده از این بستر،کاهش هزینه های انتقال است؛ هزینه حمل ونقل دریایی به مراتب ارزان تر و به صرفه تر از حمل ونقل زمینی و هوایی است. از این رو بیشتر صادرکنندگان، راه های آبی را برای انتقال کالاها و محصولات خود انتخاب می کنند. علاوه بر مسائل مالی، سرعت انتقال محصولات با کشتی نیز در برخی مواقع بیشتر از سایر راه های ارتباطی است و این موضوع را می توان پیامد مثبت دیگری برای حمل ونقل دریایی برشمرد.پیش از تشدید تحریم ها علیه ایران، کم وبیش کشتی های خارجی در بنادر جنوبی ایران رفت وآمد داشته و تجارت از طریق کانال های آبی امکان پذیر بود. پس از افزایش فشارهای اقتصادی بین المللی نیز همچنان حمل ونقل دریایی ایران فعال است اما نه به اندازه میزان قبل. به عنوان مثال هنوز برخی محصولات کشاورزی مهم وارداتی، از طریق بنادر وارد ایران می شوند و اما فعالیت های تجاری ما از طریق راه های آبی مانند قبل پررونق نیست. باید توجه داشت زمانی که مسئولان نهادهای دولتی اهداف اصلی و کلان اقتصادی کشور را برپایه توسعه صادرات غیرنفتی تنظیم می کنند، باید بسترها و لوازم تحقق این اهداف را فراهم کنند. کمبودهای اصلی و مهمی در مباحث صادراتی ایران وجود دارد که وظیفه رفع آن برعهده دولت است، اما هنوز نهادهای دولتی هیچ برنامه و راهکاری برای رفع مشکلات و تامین کمبودهای زیرساختی توسعه صادراتی در نظر نگرفته و اجرایی نکرده اند. از مهم ترین کم توجهی های دولت به فرصت های حمل ونقل دریایی می توان به تعطیل شدن بندر و خط صادراتی بوشهر پس از تشدید تحریم های بین المللی علیه ایران اشاره کرد. تحریم ها ارتباطی با این خط صادراتی نداشت اما خود دولت طی یک اقدام خودتحریمی، این بندر مهم را تعطیل کرد. در پی این اتفاق، صادراتی که تا قبل از تعطیلی بندر بوشهر طی ۸ تا ۱۶ ساعت انجام می شد، در بازه زمانی ۸ تا ۱۶ روز طول کشید؛ دلیل آن هم تخلیه بار صادراتی ایران در کشور ثالث بود. در توضیح این روند باید گفت ابتدا صادرکنندگان با تمام وسایل و لوازم ارتباطی که در اختیار دارند، کالا و محصولات خود را به کشور دوم می رسانند و پس از تخلیه بار در این کشور، مجدد بارگیری برای صادرات محصولات به کشور هدف انجام می شود. این مهم ترین ضعف و ایراد فعالیت های صادراتی در سال های اخیر برای ایران است که از خودتحریمی و سیاست های نادرست دولتی سرمنشأ می گیرد. کاهش کیفیت محصولات صادراتی، افزایش هزینه حمل ونقل و زمان بر شدن روند انتقال از جمله پیامدهای مخرب نبود خطوط انتقال مناسب صادراتی در ایران است. باید توجه داشت توسعه تجارت خارجی، چه از طریق حمل ونقل دریایی و چه خطوط انتقال زمینی و هوایی، نیازمند وجود استراتژی های صحیح و کلان اقتصادی و فراهم آوردن بسترها و لوازم مناسب است. تنها در این شرایط می توان امیدوار بود شعارها و اهداف اقتصادی، ثمره دهی داشته باشند. در غیر این صورت تنها تدوین اهداف، بدون بررسی مشکلات و مصائب موجود، منجر به بهبود و گسترش فعالیت های تجاری از جمله صادرات و واردات نخواهد شد.
تجارت قوی با حمل ونقل دریایی پیشرفته
محمدرضا مودودی، رئیس سابق سازمان توسعه تجارت ایران: حمل ونقل دریایی یکی از مهم ترین ارکان در توسعه فعالیت های صادراتی و وارداتی برای تمامی کشورهای جهان به شمار می رود. به طورکلی تجارتی که برمبنای حمل ونقل دریایی بنا شده باشد، تجارت قدرتمندی است. در تمامی کشورهای جهان، حمل ونقل دریایی سهم مهمی در فعالیت های تجاری و صادراتی دارد و ایران نیز حدود ۷۰ درصد صادرات خود را از طریق راه های آبی انجام می دهد. حمل ونقل دریایی نه تنها در صادرات بلکه در فعالیت های وارداتی نیز مهره ای کلیدی برای ایران بوده و سالانه میلیون ها تن کالای موردنیاز کشور از راه های آبی وارد می شوند.
آمار منتشره نیز نشانگر اهمیت حمل ونقل دریایی برای تمامی کشورها بوده و برخلاف تصورات عموم، راه های آبی همواره نقشی تاثیرگذارتر از حمل ونقل جاده ای و زمینی در تجارت دارند. از این رو هرگونه اتفاقی که برای حمل ونقل دریایی ایران چالش آفرینی کند، به طبع بر تجارت خارجی کشور اثر مستقیم و منفی خواهد داشت. در سال های گذشته باوجود تشدید تحریم های بین المللی علیه ایران، همواره تلاش دولت بر آن بود تا بتواند راه های تجارت دریایی خود را باز نگه دارد تا تجارت خارجی کشور مختل نشود.
پوشش مخاطرات حمل ونقل دریایی
این درحالی است که حوزه حمل و نقل دریایی با مشکلاتی مانند ضمانت های بین المللی بیمه مواجه است که در سایه تحریم ها جدی تر از گذشته نیز شده است. عملکرد بیمه ها در پوشش میزان مخاطرات حمل ونقل دریایی در حوزه فعالیت های تجاری قابل تامل است. هرچند که توانایی محدود بیمه ها در اجرای تعهدات تنها مربوط به فعالیت های تجاری نبوده و مشکلات این بخش پایه ای است. بنابراین یکی از جدی ترین مشکلات امروز در بحث صادرات کالا، عملکرد پوشش های بیمه ای است. باوجود آنکه عمر تاسیس بیمه در کشور ما به بیش از ۷۰ سال می رسد، اما هنوز سازکار مناسب و موثری برای بهبود عملکرد شرکت های بیمه ای نداریم. در تمامی کشورهای جهان شرکت های بیمه ای برای استفاده و بهره وری مناسب منابع مالی خود، بانک یا واحدهای صنعتی و تجاری تاسیس می کنند اما در ایران این شیوه برعکس است؛ به نحوی که بانک ها صاحب شرکت های بیمه ای بوده و از این رو منابع مالی مناسبی در اختیار شرکت های بیمه قرار نمی گیرد.
از سوی دیگر کم بودن میزان گردش مالی شرکت های بیمه ای نشان دهنده ضعف آنها در بحث تامین سرمایه است. همچنین باید توجه کرد بخش مهمی از گردش مالی در حوزه بیمه، توسط تعداد محدودی از شرکت ها انجام می شود و در عمل حیات صنعت بیمه تنها به این شرکت ها وابسته است، از این رو نمی توان انتظار داشت شرکت های بیمه ای فعال در کشور، توانایی مناسبی در پوشش ریسک فعالیت های تجاری به ویژه حمل ونقل دریایی داشته باشند.
افزایش ریسک تجارت
در کنار تمام مزایایی که برای حمل ونقل دریایی می توان عنوان کرد، بالا بودن مخاطرات این نوع حمل ونقل هم قابل توجه است. باید در نظر داشت علاوه بر وجود مخاطرات طبیعی در بحث صادرات و واردات، وجود تنش های سیاسی میان کشورها نیز می تواند بر ریسک فعالیت های تجاری اضافه کند. پس از اعمال تحریم های بین المللی علیه ایران، بسیاری از شرکت های بزرگ جهانی فعال در صنعت بیمه، حاضر به همکاری با فعالان تجاری ایران نشدند. از سوی دیگر شرکت های بیمه ای داخلی نیز توانایی پوشش ریسک های تجارت دریایی و صادرات ایران را نداشته و ندارند.این عوامل در کنار یکدیگر سبب شد تا شاهد ضعف های مهمی در بحث ضمانت های صادراتی و بیمه ای در فعالیت های تجاری باشیم. همچنین ضعف مدیریتی در چند دهه اخیر سبب شد تا صنعت بیمه در کشور ما آن طور که باید و شاید نتواند در بحث پوشش های بیمه ای و ارائه ضمانت های کارآمد موفق عمل کند. به عبارت دیگر تا به امروز برنامه منظم و مدونی برای تقویت صنعت بیمه در کشور اجرایی نشده تا شرکت های داخلی بتوانند جای خالی شرکت های بیمه ای خارجی را پر کنند. به عنوان مثال بالغ بر ۵۰ درصد گردش مالی صنعت بیمه مربوط به شرکت بیمه ایران است که این شرکت از زیان ده ترین بخش ها نیز محسوب می شود. در نهایت به نظر می رسد؛ در طول دهه های گذشته هیچ اقدام مثبتی برای توانمندسازی حرفه ای شرکت های بیمه ای در ایران انجام نشده تا امروز بتوانیم از پیامدهای حضور آنها در مباحث تجاری بهره مند شویم. این مسئله را می توان ضعف بزرگ مدیریت دولتی و ایراد استراتژیک کشور معرفی کرد.
سخن پایانی
ایران به دلیل دسترسی مناسب به آب های آزاد در جنوب و سواحل قابل کشتیرانی در شمال که امکان تجارت بین المللی میان ایران و کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان را فراهم می کند، یکی از کشورهای مهم در حوزه حمل ونقل دریایی محسوب می شود. همچنین موقعیت ژئواستراتژیک ایران در شمال تنگه هرمز و خلیج فارس که اهمیت فراوانی در تجارت بین المللی انرژی دارد، امکان بهره مندی کشور را از حمل ونقل دریایی دوچندان می کند. اما علاوه بر بهره مندی از فرصت های استراتژیک برای توسعه فعالیت های صادراتی، بسترها و لوازم دیگری نیز از اهمیت زیادی برخوردارند. در همین حال فعالان صادراتی معتقدند زیرساخت صنعت حمل ونقل ایران نیازمند توسعه و به روزرسانی است، چرا که در طول سال های گذشته، تحریم ها مانع از آن شده که در این صنعت سرمایه گذاری کافی انجام شود.
