از اردیبهشت سال ۱۳۹۷، دولت وقت تصمیم گرفت با طرحی به‌نام تخصیص ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی و موردنیاز مردم، جلوی افزایش نرخ و تورم را بگیرد و بازار را کنترل کند،اما ارز ۴۲۰۰ تومانی در تخصیص، اجرا و نظارت کارآیی لازم را نداشت و در نهایت با برخی دلایل حذف شد. اکنون بهم‌ریختگی بازار و افزایش شدید قیمت‌ها را در حالی شاهدیم که همچنان برخی از مسئولان حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی را یکی از مهم‌ترین تصمیمات دولت در حوزه اقتصاد می‌دانند. در این گزارش بنا داریم میزان افزایش نرخ کالاهای اساسی را از زمان ارز ۴۲۰۰ تومانی تا حذف آن بررسی کنیم. باید دید اهدافی چون کنترل بیشتر بازار با حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی محقق شده است یا خیر؟

ارز ۴۲۰۰ تومانی از چه زمانی آمد؟

وضع قیمت ۴۲۰۰ تومان برای هر یک دلار امریکا یکی از تصمیمات دولت دوازدهم به ریاست حسن روحانی در بهار ۱۳۹۷ بود. هدف از این طرح حمایت از اقشار آسیب‌پذیر برای کنترل نرخ کالاهای اساسی، نهاده‌های دامی، دارو و تجهیزات پزشکی اعلام شده بود، اما طی سال‌های بعد به‌دلیل محدود شدن منابع ارزی ایران به‌تدریج فهرست اقلام مشمول دریافت این ارز کوچک‌تر شد. از اردیبهشت سال ۹۷ تا مهر ۱۴۰۰ نزدیک ۴۶ میلیارد دلار از منابع ارزی ایران به این ارز ترجیحی تخصیص یافت و در اختیار صادرکنندگان قرار گرفت.

از آغاز ریاست‌جمهوری حسن روحانی در مرداد ۱۳۹۲ تا پاییز ۱۳۹۵ نرخ دلار با ثبات نسبی میان ۳۴۰۰ تا ۳۶۰۰ تومان نوسان داشت، اما بعد از آن نرخ این اسکناس امریکایی رو ‌به‌افزایش گذاشت، به‌طوری که در پاییز سال ۹۶ وارد کانال ۴۰۰۰ تومان شد و تا پایان آن سال به حدود ۴۸۰۰ تومان رسید.

در پی موج دوم بحران جهش نرخ ارز در ایران، از اوایل فروردین ۱۳۹۷ با هدف مهار آن، دولت حسن روحانی و بانک مرکزی ایران در اجرای سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز، دلار را به نرخ ۴۲۰۰ تومان تک‌نرخی کردند. با اعلام ارز تک‌نرخی دولت ایران اقدام به راه‌اندازی سامانه نیما کرد که در قالب آن برای کالاهای اساسی دلار ۳۸۰۰ تومانی و برای بقیه کالاهای وارداتی دلار ۴۲۰۰ تومانی اختصاص می‌داد. چند ماه بعد حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران از سوءاستفاده عده‌ای از تخصیص دلار ۴۲۰۰ تومانی انتقاد کرد.

هدف از این طرح حمایت از اقشار آسیب‌پذیر برای کنترل نرخ کالاهای اساسی، نهاده‌های دامی، دارو و تجهیزات پزشکی اعلام شد تا این کالاها با قیمتی که با قدرت خرید طبقه متوسط و پایین تطابق دارد، به‌دست مصرف‌کننده نهایی برسد. ابتدا کل کالاهای اساسی و حتی سفر مردم مشمول دریافت این ارز بود، اما طی سال‌های بعد به‌دلیل محدود شدن منابع ارزی ایران به‌تدریج فهرست اقلام مشمول دریافت این ارز کوچک‌تر شد.

دلار ۴۲۰۰ تومانی ابتدا توسط اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور ایران، اعلام رسمی شد و تا مدت‌ها این ارز ترجیحی به «دلار جهانگیری» معروف بود. شایع بود که او چنین پیشنهادی داده‌، اما او به‌صورت علنی این مسئله را تکذیب کرد و مدعی شد که مخالف این قیمت‌گذاری دستوری بوده‌است.

حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی

دولت سیزدهم و بانک مرکزی پس از بررسی‌های کارشناسی و با همکاری نمایندگان مجلس تصمیم گرفتند ارز ۴۲۰۰ تومانی را در قانون بودجه ۱۴۰۱ حذف کنند. آمارها نشان می‌دهد تا پایان سال ۱۴۰۱ در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، واردات روغن آفتابگردان و گندم به ترتیب حدود ۳۲ و ۴۷ درصد و دوره واردات ذرت و روغن پالم نیز به‌ترتیب حدود ۲۳ و ۲۲ درصد کاهش یافته است.

کاهش واردات، نتیجه اصلاح یک سیاست غلط که به برخی از فعالان اقتصادی انگیزه بیش‌اظهاری در واردات یا واردات به قصد قاچاق به کشورهای همسایه را می‌داد، بود. علاوه بر این در نیمه نخست سال ۱۴۰۱ میزان ارز تخصیصی برای واردات کالاهای اساسی نسبت به مدت مشابه سال قبل باوجود افزایش شدید قیمت‌های جهانی با کاهش ۲ میلیارد دلاری مواجه شد.

به ‌ گزارش ایسنا، بررسی‌ها نشان می‌دهد حذف ارز ترجیحی صرفه‌جویی ۱۳۰ هزار میلیارد تومانی را در منابع مالی دولت به همراه داشت که می‌توانست سبب کسری بودجه شود و تورم ۱۵ تا ۲۰ درصدی را به نرخ کنونی آن تحمیل کند.

همچنین طبق آمار منتشرشده ازسوی بانک مرکزی پس از وقوع جنگ اوکراین و بروز تورم جهانی و در نظر گرفتن قیمت‌های جدید بین‌المللی، برای واردات کالاهای اساسی در سال ۱۴۰۱ به میزان وزنی سال قبل، به‌جای ۸ میلیارد دلار به ۱۸ میلیارد دلار منابع ارزی نیاز بود.

بنابراین می‌توان گفت حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی یکی از مهم‌ترین تصمیمات دولت در حوزه اقتصاد بود که بسیاری از کارشناسان و فعالان اقتصادی کشور نیز طی ۴ سال گذشته بر ضرورت اجرای آن تاکید داشتند، زیرا ادامه روند پیشین در شرایط کنونی بانک مرکزی را با چالش تهیه ارز به نرخ توافقی و تخصیص آن نرخ ترجیحی مواجه می‌کرد که تبعات تورمی آن به‌مراتب بیشتر از وضعیت کنونی بود.

حال با بررسی قیمت‌ها و میزان تغییر آنها باید دید حذف ارز ۴۲۰۰ چقدر به نفع مردم بوده است؟

افزایش قیمت ۴۸ هزار تومانی مرغ

در سال ۹۷ دلار تک‌نرخی شد. قیمت هر کیلوگرم مرغ ابتدای سال ۹۷ حدود ۷ هزار و ۶۰۰ تومان بود و تا پایان سال به ۱۰ هزار و ۵۰۰ تومان رسید. با شروع سال ۹۸ با کاهش قیمت مرغ قیمت هر کیلوگرم از این محصول به ۸ هزار تومان رسید و تا پایان سال با نوسانات بازار قیمت ۱۲ هزار و ۷۰۰ تومان را تجربه کرد. در سال ۹۹ قیمت این محصول ناگهان افزایش شدیدی را تجربه کرد و رقم ۱۹ هزار تومان برای آن ثبت شد و تا پایان سال با افزایش جزئی به ۲۴ هزار تومان رسید.

در ابتدای سال ۱۴۰۰ نیز قیمت مرغ ۲۹ هزار تومان بود و در نهایت به ۳۱ هزار و ۵۰۰ تومان رسید و کمترین نوسان قیمتی را تجربه کرد، اما در سال ۱۴۰۱ با انجام جراحی اقتصادی ارز ۴۲۰۰ تومانی برای برخی از کالاها حذف شد و قیمت هر کیلوگرم مرغ به ۶۲ هزار و ۵۰۰ تومان یعنی ۲ برابر قیمت پیشین رسید. مرغ در سال ۱۴۰۲ نیز رشد قیمت شدیدی را تجربه کرد و در شروع سال ۱۴۰۲ قیمت هر کیلوگرم از این کالا ۶۲ هزار و ۵۰۰ تومان شد و در نهایت پرونده قیمت مرغ در سال گذشته با رقم ۷۳ هزار تومان بسته شد. حال در اردیبهشت سال ۱۴۰۳ مرغ با قیمت هر کیلوگرم ۸۰ هزار و ۱۰۰ تومان به فروش می‌رسد.

باتوجه به قیمت‌های فوق، در دوره تخصیص ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی قیمت مرغ با گذشت حدود ۳ سال و نیم تنها ۲۴ هزار و ۸۰۰ تومان افزایش داشت، اما با حذف ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی ناگهان از ۳۱ هزار و ۵۰۰ به ۶۲ هزار و ۵۰۰ تومان رسید و اکنون با قیمت حدود ۸۰ هزار تومان به فروش می‌رسد و افزایش قیمت ۴۸ هزار و ۵۰۰ تومانی را از اردیبهشت ۱۴۰۱ تا اردیبهشت ۱۴۰۳ تجربه کرده است.

افزایش قیمت ۵۷۰ هزار تومانی گوشت

در ابتدای سال ۹۷ که دلار تک‌نرخی شد، قیمت هر کیلوگرم گوشت گوسفندی حدود ۹۵ هزار تومان بود و تا پایان سال به ۹۸ هزار و ۵۰۰ تومان رسید. با شروع سال ۹۸ قیمت ران کامل ممتاز گوسفندی با کاهشی اندک به ۹۳ هزار و ۱۰۰ تومان رسید و تا پایان سال قیمت هر کیلو ران کامل ممتاز گوسفندی حتی به کیلویی ۸۸ هزار تومان نیز رسید. در شروع سال ۹۹ قیمت هر کیلوگرم ران گوسفندی به ۱۱۵ هزار تومان رسید و تا پایان سال با افزایشی شدید به ۱۴۶ هزار تومان رسید. سال ۱۴۰۰ گوشت با کاهش قیمت رو‌به‌رو شد و نرخ هر کیلو ران کامل ممتاز گوسفندی به ۱۳۵ هزار تومان رسید و در نهایت با یک صعود چشمگیر با قیمت هر کیلو ۱۷۵ هزار تومان سال ۱۴۰۰ را بدرقه کرد. در سال ۱۴۰۱ با انجام جراحی اقتصادی ارز ۴۲۰۰ تومانی برای برخی از کالاها حذف و قیمت هر کیلو ران کامل ممتاز گوسفندی با ۱۷۲ هزار تومان آغاز شد و در پایان سال با افزایشی نجومی به ۳۹۵ هزار تومان رسید و دست بسیاری از اقشار جامعه از خرید گوشت کوتاه شد. قیمت هر کیلو ران کامل ممتاز گوسفندی با شروع سال ۱۴۰۲ همچنان در کانال ۳۹۰ هزار تومان باقی ماند، اما در اسفند ۱۴۰۲ بازار دچار شوکی عجیب از قیمت گوشت شد و قیمت هر کیلو ران کامل ممتاز گوسفندی به ۷۳۶ هزار تومان رسید. حال در اردیبهشت سال ۱۴۰۳ هر کیلو ران کامل ممتاز گوسفندی با قیمت ۷۴۵ هزار تومان به فروش می‌رسد.

باتوجه به قیمت‌های فوق، در دوره تخصیص ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی قیمت هر کیلو ران کامل ممتاز گوسفندی با گذشت حدود ۳ سال و نیم حدود ۷۹ هزار تومان افزایش داشت، اما با حذف ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی از کیلویی ۱۷۵ هزار تومان به ۷۴۵ هزار تومان رسید؛ یعنی افزایش قیمتی ۵۷۰ هزار تومانی را تجربه کرد.

افزایش قیمت ۱۸ هزار تومانی برنج

در ابتدای سال ۹۷؛ یعنی سالی که دلار تک‌نرخی شد، قیمت هر کیلو برنج ایرانی حدود ۱۲ هزار و ۵۰۰ تومان بود و تا پایان سال به ۱۳ هزار و ۷۰۰ تومان رسید. با شروع سال ۹۸ قیمت هر کیلو برنج ایرانی به حدود ۱۵ هزار و ۳۰۰ تومان رسید و در پایان سال با قیمت کیلویی ۱۸ هزار تومان به فروش رسید. شروع سال ۹۹ قیمت هر کیلو برنج به ۲۳ هزار تومان رسید و تا پایان سال طی روندی افزایشی کیلویی ۳۴ هزار و ۳۰۰ تومان شد. برنج سال ۱۴۰۰ را با نرخ ۴۰ هزار تومان شرو کرد و در نهایت با جهشی چشمگیر با قیمت هر کیلو ۹۰ هزار تومان سال ۱۴۰۰ را بدرقه کرد.

اما در آغاز سال ۱۴۰۱ که با جراحی اقتصادی ارز ۴۲۰۰ تومانی برای برخی از کالاها حذف شد، قیمت هر کیلو برنج ایرانی حدود ۹۹ تا ۱۰۵ هزار تومان بود و در پایان سال با افزایش به کیلویی ۱۲۵ هزار تومان رسید. قیمت هر کیلو برنج ایرانی با شروع سال ۱۴۰۲ با مدیریت بازار کاهش را تجربه کرد و به ۹۵ هزار و ۵۰۰ تومان رسید، اما در اسفند دوباره روند قیمت‌ها افزایشی و هر کیلو برنج ایرانی با نرخی بین ۱۱۰ تا ۱۳۵ هزار تومان در بازار عرضه می‌شد. حال در اردیبهشت سال ۱۴۰۳ هر کیلو برنج ایرانی با قیمت ۱۰۸ هزار تومان به فروش می‌رسد.

باتوجه به قیمت‌های یادشده، در دوره تخصیص ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی قیمت هر کیلو برنج ایرانی با گذشت حدود ۳ سال و نیم حدود ۷۷ هزار و ۳۰۰ تومان افزایش داشت، اما با حذف ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی نرخ این محصول از کیلویی ۹۰ هزار تومان شروع شد و اکنون به ۱۰۸ هزار تومان رسیده است. یعنی افزایش قیمت حدود ۱۸ تا ۳۰ هزار تومانی را بسته به بازار تجربه کرد.

سخن پایانی

با بررسی قیمت ۳ کالای اساسی و مهم در سفره مردم پس از حذف ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی، شاهد افزایش قیمت نجومی گوشت مرغ و گوشت قرمز هستیم. البته دولت در مدیریت بازار برنج طی این سال‌ها خوب عمل کرده که شاید بخشی از آن مربوط به افزایش تولید داخل باشد. در مجموع حذف ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی آثار زیانباری داشته و بسیاری از مردم طبقه متوسط را به فقر کشانده است. با این حال همچنان بیان می‌شود که بازار در شوک قرار دارد و بالاخره روزهای با آرامش خود را می‌بیند، اما مردم همچنان اثر هیچ‌یک از صحبت‌های مسئولان را در سفره‌های خود نمی‌بینند و این حذف عواقب جبران‌ناپذیری برای بازار داشته است.