شهرنشینی نیازمند توجه به استانداردهای شهری
گسترش شهرنشینی و پیشرفت‌های صنعتی، چالشی بزرگ در سطح جهان ایجاد کرده و در مواردی استانداردهای کیفیت زندگی فردی را زیر سوال برده است. به‌گونه‌ای‌که بسیاری از مسائل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و زیست‌محیطی را تحت‌تاثیر قرار داده و پیچیدگی‌های بسیاری را در سازماندهی شهرها به‌وجود آورده است.
این در حالی است که بهبود کیفیت زندگی، همواره کانون اصلی توجه برنامه‌ریزان شهری و جامعه‌شناسان بوده است. در این میان، شاخص‌های کیفیت مسکن به‌عنوان مهم‌ترین عامل موثر بر کیفیت زندگی تلقی می‌شود. از این جهت شناخت این شاخص‌ها و بررسی تاثیر آنها بر کیفیت زندگی ضروری است.
اصولا کیفیت زندگی شهری و ارتقای آن، مهم‌ترین رویکرد در برنامه‌ریزی شهری است. مسکن شهری، به‌عنوان نیاز اولیه انسان با ابعاد وسیع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و عمیق خود تاثیر بسزایی بر کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری دارد. صمت در این گزارش به تاثیر توجه به استانداردهای ساخت مسکن برکیفیت زندگی شهروندان پرداخته است.
نقش مسکن در بهبود کیفیت زندگی
در کنار ابعاد گوناگون کیفیت زندگی، مسکن یکی از مهم‌ترین این ابعاد تلقی می‌شود، زیرا دارای یک نقش اساسی در بهبود وضعیت ساکنان شهرها بوده و تامین‌کننده حس رضایت‌مندی برای افراد است. همچنین تاثیر عمیقی بر سلامت، کارآیی، رفتار اجتماعی، رضایت‌مندی و رفاه عمومی جامعه ایفا می‌کند.
موضوع مسکن باکیفیت یکی از مهم‌ترین مسائل کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است، زیرا اگر چه سرعت گسترش و سرعت در ساخت‌وسازها تا حدودی جوابگوی نیازهای کمی و مادی شهروندان است، اما بی‌توجهی به جنبه‌های کیفی، چالش‌های فرهنگی و روانی را به‌دنبال خواهد داشت. اگرچه تقسیم‌بندی کیفیت زندگی و در نظر گرفتن مسکن و مسائل مرتبط با آن از نظر کارشناسان و صاحب‌نظران گوناگون، متفاوت است، اما این موضوع انکارناپذیر است که یکی از عناصرکلیدی کیفیت زندگی افراد در محیط شهری همان کیفیت مسکن است. سرپناه مناسب تنها به معنای وجود یک سقف بالای سر هرشخص نیست، بلکه آسایش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مالکیت، امنیت و دوام سازه‌ای، بهداشت و آموزش و مکان مناسب است که باید موردتوجه قرار بگیرد.
افزایش جرم در نبود مسکن مناسب
صادق پیوسته، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه درباره این موضوع به صمت گفت: مسکن نقش اساسی و بنیادین در زندگی افراد ایفا کرده و تاثیراتی گوناگونی بر سطح جامعه
می‌گذارد. درباره این موضوع باید ۲ جنبه مهم را بررسی کرد، موضوع اول مشکل کلی تامین مسکن مناسب برای زندگی است که افراد برای خرید و اجاره مسکن سعی و تلاش می‌کنند. موضوع دیگر توجه به دورنمای بحث تامین مسکن برای شهروندان است، چراکه اگر برای خانه‌دار شدن امیدی وجود نداشته باشد، بحران‌های زیادی در سطح جامعه به وجود آورد.
پیوسته خاطرنشان کرد: نبود مسکن مناسب و زندگی در بافت‌های فرسوده و به دور از امکانات رفاهی به خودی خود باعث جرم‌خیزی نمی‌شود. این موضوع زمانی شدت می‌گیرد که افراد متوجه می‌شوند که درآمد پایین و امکانات محدودی که با آن روبه‌رو هستند با تلاش‌های آنها متناسب نیست. از این‌رو این افراد با مقایسه شرایط خود با دیگر افراد جامعه که رفاه بیشتری دارند، باعث رشد بزهکاری و جرم‌خیزی در سطح جامعه می‌شود.
وی در ادامه گفت: وقتی تبعیض در سطح جامعه اتفاق بیفتد، ممکن است عده‌ای با وضع موجود کنار بیایند و با تلاش مضاعف وضع زندگی خود را سروسامان ببخشند، از سوی دیگر، عده‌ای از افراد از مسیر خود منحرف شوند و به سمت زندگی پر خطر و خلاف قانون کشیده شوند تا با این رفتارها صدای اعتراض خود را به گوش جامعه برساند. از نظر این افراد، این نوع رفتارهای برای بقا انجام می‌شود، اما از نگاه جامعه نوعی اعتراض است.
نبود عدالت اجتماعی
پیوسته با زیر سوال بردن تبعیض در اجرای عدالت اجتماعی و اقتصادی به صمت گفت: با مشاهده کیفیت زندگی در مناطق شمال شهر تهران در مقایسه با چالش‌های موجود در مناطق کم‌برخوردار شهری، درمی‌یابیم که دهک‌های پایین جامعه گرفتار تله فقر می‌شوند و مشکلات زندگی این اجازه را نمی‌دهد که افراد حق قانونی خود را در برابر مشکلات شهری مطالبه کنند و اگر از محیط زندگی خود و خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، ناراضی هستند بتوانند به مکانی بهتر نقل‌مکان کنند.
بی‌توجهی دولت به رفاه در ساخت مسکن
پیوسته بیان کرد: دولت وعده ساخت سالی یک میلیون واحد مسکونی را به مردم داده، اما در گام نخست به نظر نمی‌رسد دولت بتواند به این مهم دست یابد و حتی اگر بتواند این پروژه را اجرایی کند، فقط مسکن ساخته و به موضوع شهرسازی توجه نکرده است. اگر موضوع شهرسازی در ساخت مسکن اولویت قرار بگیرد، می‌بینیم که تامین مراکز درمانی، آموزشی، خدماتی، بهداشتی و... به یک اولویت مهم و سازنده تبدیل می‌شود.
بی‌توجهی به موضوع شهرسازی از دهه‌های گذشته آغاز شده است و اکنون نیز ادامه دارد، اتفاقی که نه‌تنها مشکل مسکن را در کشور ریشه‌کن نکرده، بلکه مشکلات بسیار زیادی برای افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند، به‌وجود آورده است. مشکلاتی مانند خدمات رفاهی و درمانی، آموزش، امنیت، حمل‌ونقل، آسایش و... که همچنان بی‌توجه باقی مانده و باعث رشد جرم خیزی و کاهش کیفیت زندگی افراد شده است. وی در پایان گفت: کاهش هزینه‌های تمام‌شده ساختمانی باعث ساخت خانه‌های بی‌کیفیت در این شهرک‌های دولتی شده و استفاده از مصالح ساختمانی نامرغوب تمایل انبوه‌سازان و سازندگان را برای همکاری کاهش داده است. این موضوع باعث شده با وجود افزایش تقاضا برای واحدهای مسکونی در کشور، همچنان این خانه‌ها خالی بماند و افراد تمایلی برای زندگی در این شهرک‌های کم امکانات نداشته باشند، این اقدامات همچنان تقاضای شهرنشینی را با افزایش روبه‌رو کرده است.
صادق پیوسته، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه درباره این موضوع به صمت گفت: مسکن نقش اساسی و بنیادین در زندگی افراد ایفا کرده و تاثیراتی گوناگونی بر سطح جامعه
می‌گذارد. درباره این موضوع باید ۲ جنبه مهم را بررسی کرد، موضوع اول مشکل کلی تامین مسکن مناسب برای زندگی است که افراد برای خرید و اجاره مسکن سعی و تلاش می‌کنند. موضوع دیگر توجه به دورنمای بحث تامین مسکن برای شهروندان است، چراکه اگر برای خانه‌دار شدن امیدی وجود نداشته باشد، بحران‌های زیادی در سطح جامعه به وجود آورد.
پیوسته خاطرنشان کرد: نبود مسکن مناسب و زندگی در بافت‌های فرسوده و به دور از امکانات رفاهی به خودی خود باعث جرم‌خیزی نمی‌شود. این موضوع زمانی شدت می‌گیرد که افراد متوجه می‌شوند که درآمد پایین و امکانات محدودی که با آن روبه‌رو هستند با تلاش‌های آنها متناسب نیست. از این‌رو این افراد با مقایسه شرایط خود با دیگر افراد جامعه که رفاه بیشتری دارند، باعث رشد بزهکاری و جرم‌خیزی در سطح جامعه می‌شود.
وی در ادامه گفت: وقتی تبعیض در سطح جامعه اتفاق بیفتد، ممکن است عده‌ای با وضع موجود کنار بیایند و با تلاش مضاعف وضع زندگی خود را سروسامان ببخشند، از سوی دیگر، عده‌ای از افراد از مسیر خود منحرف شوند و به سمت زندگی پر خطر و خلاف قانون کشیده شوند تا با این رفتارها صدای اعتراض خود را به گوش جامعه برساند. از نظر این افراد، این نوع رفتارهای برای بقا انجام می‌شود، اما از نگاه جامعه نوعی اعتراض است.
در میان اخبار
نبود عدالت اجتماعی
پیوسته با زیر سوال بردن تبعیض در اجرای عدالت اجتماعی و اقتصادی به صمت گفت: با مشاهده کیفیت زندگی در مناطق شمال شهر تهران در مقایسه با چالش‌های موجود در مناطق کم‌برخوردار شهری، درمی‌یابیم که دهک‌های پایین جامعه گرفتار تله فقر می‌شوند و مشکلات زندگی این اجازه را نمی‌دهد که افراد حق قانونی خود را در برابر مشکلات شهری مطالبه کنند و اگر از محیط زندگی خود و خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، ناراضی هستند بتوانند به مکانی بهتر نقل‌مکان کنند.
بی‌توجهی دولت به رفاه در ساخت مسکن
پیوسته بیان کرد: دولت وعده ساخت سالی یک میلیون واحد مسکونی را به مردم داده، اما در گام نخست به نظر نمی‌رسد دولت بتواند به این مهم دست یابد و حتی اگر بتواند این پروژه را اجرایی کند، فقط مسکن ساخته و به موضوع شهرسازی توجه نکرده است. اگر موضوع شهرسازی در ساخت مسکن اولویت قرار بگیرد، می‌بینیم که تامین مراکز درمانی، آموزشی، خدماتی، بهداشتی و... به یک اولویت مهم و سازنده تبدیل می‌شود.
بی‌توجهی به موضوع شهرسازی از دهه‌های گذشته آغاز شده است و اکنون نیز ادامه دارد، اتفاقی که نه‌تنها مشکل مسکن را در کشور ریشه‌کن نکرده، بلکه مشکلات بسیار زیادی برای افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند، به‌وجود آورده است. مشکلاتی مانند خدمات رفاهی و درمانی، آموزش، امنیت، حمل‌ونقل، آسایش و... که همچنان بی‌توجه باقی مانده و باعث رشد جرم خیزی و کاهش کیفیت زندگی افراد شده است. وی در پایان گفت: کاهش هزینه‌های تمام‌شده ساختمانی باعث ساخت خانه‌های بی‌کیفیت در این شهرک‌های دولتی شده و استفاده از مصالح ساختمانی نامرغوب تمایل انبوه‌سازان و سازندگان را برای همکاری کاهش داده است. این موضوع باعث شده با وجود افزایش تقاضا برای واحدهای مسکونی در کشور، همچنان این خانه‌ها خالی بماند و افراد تمایلی برای زندگی در این شهرک‌های کم امکانات نداشته باشند، این اقدامات همچنان تقاضای شهرنشینی را با افزایش روبه‌رو کرده است.
تاثیر مسکن بر سلامت جسم و روان
مجید ابهری، جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی درباره نقش مسکن بر سلامت جامعه به صمت گفت: در طبقه‌بندی نیازهای بشر از خوراک، پوشاک و سرپناه به‌عنوان ضروری‌ترین نیازهای بشر برای بقا نام برده شده است. با توجه به این واقعیت، مسکن اثر مستقیمی بر سلامت جسم و روان افراد می‌گذارد، چراکه محل زندگی افراد و کیفیت خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنند می‌تواند بازتاب شفافی بر رفاه و ساختار زندگی افراد به‌ویژه کودکان و نوجوانان داشته باشد.
همچنین خانه‌های کوچک و بدون امکانات مناسب، باعث مشکلات عصبی و روانی شده و پیامدهای جبران‌ناپذیری بر روان افراد می‌گذارد. متاسفانه در حال‌حاضر در کشور با توجه به انبوه‌سازی‌ها و آپارتمان‌سازی‌های متعدد و گوناگون، توجه لازم به مسائل فرهنگی و رفاهی خانوار نمی‌شود. کمبود امکانات و خدمات درمانی، آموزشی، ورزشی، رفاهی، فرهنگی و تفریحی فقط گوشه از مشکلاتی است که افراد بازندگی در این خانه‌ها تجربه می‌کنند. بنابراین هر مجتمع مسکونی و آپارتمانی که فاقد امکانات یادشده باشد تاثیر منفی بر رشد و سلامت افراد جامعه می‌گذارد.
وی افزود: علاوه بر موارد ذکر شده واحدهای مسکونی نامناسب و کوچک متراژ باعث بیماری‌های روحی و عصبی و تقابل‌های رفتاری و گفتاری بین زوجین، والدین و فرزندان می‌شود. این خانه‌ها هیچ امتیازی برای تفریح و ورزش کودکان نداشته و موجب بروز بیش‌فعالی برای سنین پایین‌تر می‌شود.
بنابراین باید توجه کرد که مسکن از نظر عوامل فیزیکی و مسائل فرهنگی و رفاهی باید در سطح قابل‌قبولی باشد، در غیر این صورت نمی‌توان اسم این مکان‌هایی که افراد در آن زندگی می‌کنند را مسکن گذاشت.
جرم‌خیزی سرپناه نامناسب
ابهری با تاکید بر اینکه با ساماندهی مناطق حاشیه شهر استاندارد شهرنشینی باید رعایت شود، گفت: از نگاه آسیب‌شناسی-اجتماعی، موقعیت جغرافیایی و منطقه‌ای مسکن اثر مستقیمی بر بروز آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌های رفتاری دارد. در برخی از مناطق بافت فرسوده و جنوبی تهران مانند منطقه ۱۲ که محل اسکان و زندگی مجرمین و معتادین متجاهر است، بروز بزهکاری‌های گوناگون، آمار چشمگیری دارد، به نحوی که می‌توان با مراجعه به گزارش‌های امنیتی و انتظامی به این موضوع پی برد. در نتیجه مسکن اثر مستقیمی در بروز ناهنجاری‌های رفتاری و آسیب‌های اجتماعی دارد که باید موردتوجه قرار بگیرد.
بر کسی پوشیده نیست که فقر و آسیب‌های اجتماعی رابطه‌ای دوسویه و مستقیمی دارند. به این معنی که هر مقدار نرخ فقر در جامعه‌ای رو به فزونی رود، آسیب‌های اجتماعی آن نیز به همان مقدار افزایش پیدا می‌کند. بخش زیادی از افراد زندانی به‌دلیل فقر و مشکلات مادی سر از زندان درآورده‌اند. فقر راه فساد را می‌گشاید و افراد را به سمت ناهنجاری ذوق می‌دهد.
وی در پایان گفت: در انبوه‌سازی‌هایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور رخ داد، توجه چندانی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی این واحدهای مسکونی نشد. از این‌رو انبوه‌سازی بدون در نظر گرفتن نکات یادشده، موجب انباشت مشکلات و آسیب‌های اجتماعی شده و نهادهای دولتی و سازمان‌های متولی این امر را با چالش روبه‌رو خواهد کرد. ضرورت دارد در کنار ساخت مسکن، تمام جنبه‌های گوناگون رفاهی و اجتماعی موردتوجه قرار بگیرد تا شاهد رشد مشکلات و آسیب‌های اجتماعی در سطح جامعه نباشیم.
سخن پایانی
افزایش نرخ مسکن و کاهش توان خرید مردم، شرایط را برای رونق بازار واحدهای مسکونی بی‌کیفیت بیش از پیش فراهم کرده است. این وضعیت موجب‌شده تقاضای مردم در بازار مسکن به سمت حاشیه‌نشینی سوق یابد که این موضوع تا حد زیادی موجب نگرانی در سطح جامعه شده است.
در این میان، برخی دست‌اندرکاران از ساخت‌وسازهای شبانه و غیرمجاز در حاشیه شهرها، توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی و خانه‌سازی‌های غیراصولی ابراز نگرانی می‌کنند و ممکن است خریداران کم‌بنیه از روی شتابزدگی و برای عقب نماندن از کورس قیمت‌ها به ناچار دست به خرید واحدهای مسکونی بی‌کیفیت زده و سرمایه‌ها را هدر دهند. حتی بهبود بخشیدن به کیفیت گذرها و تردد آسان عابران پیاده و خودروها، یکی از استانداردهای زندگی شهرنشینی و موردتوجه مدیران شهری است.
سیاست‌های تامین مسکن روشن و شفاف نبوده و قشر ضعیف جامعه اکنون در تامین مسکن با مشکل جدی روبه‌رو شده‌اند.در این شرایط، امکان رشد و توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی، ممکن است بخشی از نیازها را برای مسکن به شکل نادرستی به سمت این سکونتگاه‌ها هدایت کند. در این راستا، ضرورت دارد با رعایت کامل استانداردهای شهرنشینی و توجه به نقش حیاتی و مهمی که در زندگی افراد ایفا می‌کند در راستای خروج از توجه صرف به جنبه‌های کمی ساخت‌وساز گام برداریم. بدون شک استانداردها در همه اجزای زندگی شهری و مدیریت امور شهرها نقش مهمی دارند و اگر رعایت نشوند، حتما میزان تهدیدها بیش از فرصت‌ها خواهد شد.
