براساس آخرین آمارها بیش از ۶ هزار و ۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان و ۱۷۰ شتاب‌دهنده در ایران وجود دارد و بیش از ۱۱۰ نوع حمایت از این شرکت‌ها در حال انجام است. همواره یکی از پربحث‌ترین حمایت‌ها مربوط به ارائه وام و تسهیلات است که به‌اعتقاد برخی صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان اصلی‌ترین اقدام دولت‌ها برای جان گرفتن زیست‌بوم دانش‌بنیان‌ها است و حمایت‌های مالی و تسهیلاتی از شرکت‌های دانش‌بنیان، همواره جزو پربحث‌ترین حمایت‌هایی است که تاکنون گفته‌ها و شنیده‌های بسیاری درباره آن در رسانه‌ها بازتاب داده شده است. برخی صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان معتقدند وام‌ها در نهایت به بدهکار شدن شرکت‌ها می‌انجامد و در عمل نقشی را که باید در مسیر تولید داشته باشد، ندارد. باتوجه به اینکه صندوق نوآوری و شکوفایی یکی از متولیان تامین مالی برای شرکت‌های دانش‌بنیان است، صمت در این گزارش به شفاف‌سازی روند بازپرداخت وام‌ها از سوی این نهاد پرداخته است.

ارائه وام، آدرسی غلط برای فرصت‌طلبان

داشتن سرمایه اولیه یا نقدینگی برای شرکت‌های تولیدی از معضلات مهم این روزهای کشور است که با ظهور کرونا، وضعیت پیچیده‌تری را برای کسب‌وکارها به‌وجود آورد. شرکت‌های دانش‌بنیان نیز این قضیه مستثنا نبودند. از سوی دیگر با رفع این مشکلات و امکان تولید کالا و ارائه خدمات از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان، معضل بیکاری جوانان کشور که بیشتر هم از قشر تحصیلکرده و دانشگاهی هستند، نیز حل می‌شود. به‌همین دلیل سال ۱۳۹۸، در راستای حمایت از فعالیت‌های اقتصادی شرکت‌های دانش‌بنیان در راستای تولید و ایجاد اشتغال، مجوز داده شد تا شرکت‌های دانش‌بنیان نیز از تسهیلات صندوق توسعه ملی بهره‌مند شوند. اعطای وام به شرکت‌ها موضوعی است که طی روزهای اخیر از سوی دولتی‌ها به‌عنوان راه‌حلی برای حمایت از دانش‌بنیان‌ها عنوان می‌شود، اما خود این موضوع می‌تواند آدرس غلطی برای حضور فرصت‌طلبانی باشد که تنها به‌منظور دریافت وام اقدام به ایجاد شرکت دانش‌بنیان کنند. چنین سیاستی سال‌ها قبل از حمایت شرکت‌های زودبازده و تحت‌عنوان وام‌های زودبازده بعد از هدررفت میلیاردها تومان تجربه شد.

با وام‌های زودهنگام مخالفم

امیر قهرمانپور، صاحب یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان در عرصه تولید تجهیزات پزشکی در گفت‌وگو با صمت گفت: برای اینکه یک شرکت‌ دانش‌بنیان تبدیل به یک بدهکار بانکی نشود، لازم است، بداند که چگونه در بازار رفتار کند، در حقیقت باید بازار را به‌خوبی بشناسد. وقتی یک صاحب دانش‌بنیان وارد بازار رقابت می‌شود، علاوه بر علوم دانشگاهی و آکادمیک باید شناخت کاملی از بازار داشته باشد، در واقع باید علم بازار را بداند. وی ادامه داد: صاحبان شرکت‌های نوپا پیش از آنکه نیازمند وام‌های بانکی و تسهیلات مالی باشند، نیازمند شناخت بازار و یادگیری رفتار منطقی در بازار هستند. آنها باید نسبت به آینده محصولی که تولید می‌کنند تا حد زیادی اشراف و آگاهی داشته باشند تا به یک نتیجه واقعی برسند. در واقع، نباید براساس یک‌سری توهمات ذهنی پیش بروند، چرا که در نهایت متضرر می‌شوند. قهرمانپور گفت: اگر صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان بدون شناخت و بهره‌گیری از تجارب شرکت‌های باسابقه اقدام به دریافت تسهیلات و وام‌های بانکی کنند، احتمال اینکه در نهایت تبدیل به یک بدهکار بانکی شوند، زیاد است. به‌اعتقاد من، باید گام به گام در این زمینه حرکت کرد، ابتدا باید یک بازار کوچک را انتخاب کرد و بعد یک برنامه بزرگ و بلندمدت چید. در واقع، باید به‌آرامی بازار را برای خود تعریف کنند و سپس گسترش دهند.

تسهیلات خارج از توان

محمدحسن هجرت، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگویی که چندی پیش با صمت داشته، معتقد است تامین مالی در اکوسیستم دانش‌بنیان شبیه هفت خان رستم است و در بیشتر موارد افراد ترجیح می‌دهند بدون دریافت تسهیلات به ادامه فعالیت بپردازند که به‌طورمعمول شکست می‌خورند؛ نرخ تسهیلات بانکی به‌قدری بالا است که از توان دانش‌بنیان‌ها خارج است و هر فردی که به‌عنوان صاحب شرکت دانش‌بنیان و نوپا شناخته می‌شود، توانایی بازپرداخت آن را ندارد. تنها مزیت مثبتی که تسهیلات بانکی دارد، شفاف بودن روال ارائه تسهیلات و وام‌ها است که در ازای دریافت ضامن یا وثیقه، وام و پول می‌دهد.

تماس به قصد مشتری جمع کردن

چندی پیش، اخباری در رسانه‌ها منتشر شد؛ مبنی بر اینکه بانک‌ها در راستای ایفای مسئولیت‌های اجتماعی خود و کمک به رشد و توسعه کشور، به‌عنوان حامی شرکت‌های دانش‌بنیان از طریق ارائه تسهیلات با نرخ ارزان و صدور ضمانتنامه با شرایط و تخفیفات ویژه، به رشد این شرکت‌ها و تجاری‌سازی ایده‌ها، نوآوری‌ها، اختراعات و نتایج تحقیقات در حوزه فناوری‌های برتر کمک می‌کنند یا برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان تسهیلات قرض‌الحسنه‌ای در نظر گرفته‌اند که در چارچوب تفاهمنامه‌ای با صندوق نوآوری و شکوفایی پرداخت می‌شود.

هجرت بااشاره به این مصوبه‌ها می‌گوید: جالب است، بدانید از زمانی که چنین مصوبه‌هایی در بانک‌ها مبنی بر همکاری آنها با دانش‌بنیان‌ها تصویب شد، یک‌سری از شعب اصلی بانک‌ها تلاش کردند در راستای ارائه خدمات مالی و تسهیلاتی با شرکت‌های دانش‌بنیان ارتباط بگیرند؛ آنها در قالب تماس‌های تلفنی با این شرکت‌ها که بیشترشان نوع یک بودند، ارتباط گرفتند، اما زمانی که برخی دانش‌بنیان‌ها مراجعه کردند، با روند متفاوتی از آنچه در گذشته بود، مواجه نشدند و تفاوتی در ارائه تسهیلات با پیش از این تفاهمنامه‌ها، به‌وجود نیامده بود، گویا کمک‌ها برای تامین مالی تنها در کاغذ اتفاق افتاده بود؛ چرا که برای ارائه هر تسهیلات مالی، روال گذشته حاکم بود و به دریافت وثیقه و پشتوانه ملکی نیاز داشت.

روایتی از یک موازی‌کاری ضررساز

وی می‌گوید: روال لاک‌پشتی دریافت وام‌ها از بانک برای شرکت‌های دانش‌بنیان، دیگر معضل تعاملات بانک و دانش‌بنیان‌ها است که یک شرکت دانش‌بنیان فرقی با دیگر شرکت‌ها در دریافت تسهیلات بانکی ندارد، اما آن معضلی که بیش از هر مورد دیگری، موجب سختی روال دریافت تسهیلات در اکوسیستم نوآوری شده، فعالیت بانک‌گونه برخی نهادهایی است که علاوه بر روال دشوار ارائه تسهیلات، تفاوتی با یک نهاد بانکی ندارند؛ برای مثال صندوق نوآوری و شکوفایی با ادعای ارائه تسهیلات و وام ۹ درصد، خواهان ارائه تسهیلات به دانش‌بنیان‌ها است، اما در تبصره‌ها ارزش‌افزوده هم اضافه می‌کنند که کمابیش به همان سود بانک‌ها می‌رسد، به‌همین دلیل بهتر است با بانک‌ها در تعامل باشیم، چرا که همان‌گونه که اشاره کردم، دست‌کم روال شفاف‌تر و مشخص‌تری دارند و نظارت غیرکارشناسانه هم انجام نمی‌گیرد.

به چه روندی حمایت می‌گویید؟

وی بااشاره به روند بهبود تامین سرمایه مالی برای دانش‌بنیان‌ها می‌گوید که وقتی صحبت از حمایت می‌شود، این حمایت باید به‌شکلی همه‌جانبه و درخور انجام بگیرد.  ابتدا باید حمایت از اکوسیستم نوآوری و دانش‌بنیان تعریف شود، اما در کشور ما حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، تنها شعاری است که در اخبار و رسانه‌ها می‌شنویم و در عمل با روندی متفاوت‌تر از آنچه وجود دارد، برخورد می‌شود.

وام‌های بزرگ اصلا به دانش‌بنیان‌ها تعلق ندارد و جای سوال است که تسهیلات به چه قشری اختصاص داده می‌شود که دانش‌بنیان‌ها در عمل نمی‌توانند این تسهیلات را دریافت کنند و حمایت برای درصد خاصی از افراد است.

در کنار دانش‌بنیان‌ها هستیم

محمد محمودیان، مدیر نظارت صندوق نوآوری و شکوفایی، در گفت‌وگو با صمت درباره حمایت‌های صندوق نوآوری و شکوفایی از نحوه بازپرداخت تسهیلات گفت: نرخ عدم بازپرداختی که در صندوق نوآوری شکوفایی وجود دارد، کمتر از یک درصد است، درواقع به‌طورمعمول بازپرداخت انجام می‌گیرد و آمار و ارقام نشان‌دهنده این است که تاکنون شرکت‌ها توانسته‌اند وام‌های دریافتی خود را پرداخت کنند. گفتنی است، این نرخ در شبکه بانکی چیزی حدود ۱۵ تا ۱۰ درصد است و به‌دلیل این خوش‌حسابی در چند سال اخیر توانستیم شرکت‌های دانش‌بنیان را بعد از رشد اولیه به شبکه بانکی وصل کنیم. وی بااشاره به اهرم‌وار بودن منابع صندوق در همکاری با بانک‌ها افزود: دانش‌بنیان‌ها بدون اینکه گردش حسابی در بانک داشته باشند، می‌توانند از بانک‌ها تسهیلات بگیرند؛ به‌عبارت دیگر، با اهرمی کردن منابع صندوق، بدون اینکه شرکت سپرده‌ای در بانک‌ها داشته باشد، می‌تواند خدمات دریافت کند، در واقع خوش‌حسابی شرکت‌ها باعث شده است که بانک‌ها استقبال بیشتری از دانش‌بنیان‌ها کنند. صندوق هم در کنار این خدمات عملیات تسهیلات را انجام می‌دهد اما اگر شرکتی در نرخ بازپرداخت دچار مشکل شود، با رفتار چکشی و آنی مواجه نمی‌شود، یعنی در صورت عدم‌پرداخت، ابتدا وضعیت مالی شرکت را موردبررسی قرار می‌دهیم و به ریشه‌یابی مشکلات می‌پردازیم که چه مواردی باعث شده آن شرکت از بازپرداخت وام بازبماند. در حقیقت در تلاش هستیم که با خدمات جدید مسیر بازپرداخت را هموار کنیم تا شرکت‌ها توانمندتر شوند. حال اگر احراز شود که شرکت توان بازیابی ندارد و با این خدمات می‌تواند توان خود را بازیابی کند، این خدمات داده می‌شود. در این فرآیند به شرکت مهلت داده می‌شود، اما تمامی اینها بعد از کارشناسی از وضعیت موجود شرکت است. محمودیان گفت: تاکنون شرکت‌هایی که در ارتباط با صندوق نوآوری و شکوفایی بوده‌اند، به‌نوعی صندوق را کنار خود دیدند، نه نهادی که فقط به تامین سرمایه می‌پردازد. این خدمات متنوع است و پس از بررسی به نیازسنجی شرکت می‌پردازیم؛ اینکه دقیق نیازمند چه نوع خدمتی است؛ برای مثال اگر شرکتی در بازار مشکل فروش دارد با شناخت آن، تسهیلات لیزینگ یا فروش اقساطی را برای این شرکت فعال می‌کنیم. خوبی این روند این است که طرف قرارداد مشتریان هستند، یعنی بدحسابی این شرکت تاثیرگذار نیست و با شاخص جدید حقوقی و حقیقی که خریدار محصولات این شرکت است، قرارداد می‌بندیم. از آنجایی که تسهیلات لیزینکی به‌نفع مشتریان است، بیشتر افراد به شرکت‌های دانش‌بنیان رجوع می‌کنند، در واقع با تحریک تقاضا و افزایش نرخ فروش کمک می‌کنیم که شرکت بتواند بدهی و تسهیلاتی را که دریافت کرده است، برگرداند. مدیر نظارت صندوق نوآوری و شکوفایی گفت: همچنین تا زمانی که قانع نشویم شرکت به درآمدزایی رسیده است، تسهیلات مربوطه بسته نمی‌شود؛ به این ترتیب که تسهیلات را یک مرحله یا یک‌جا در اختیار شرکت‌ها نمی‌گذاریم. برای مثال، تسهیلاتی که برای خطوط تولید شرکت می‌دهیم باتوجه به نیازمندی‌های آنان در طول ۶ یا ۹ ماه خروجی آنها تبیین می‌شود و وقتی مطمئن شویم که محصول موردنیاز به بازار رسیده و استاندارد موردنیاز را دریافت کرده و تجاری شده است، طرح بسته می‌شود و بعد می‌رود برای بازپرداخت تسهیلات. روند این‌گونه است که زمان بازپرداخت تسهیلات یک روند پیشگیرانه است تا ریسک عدم‌بازپرداخت کاهش پیدا کند.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده،این‌گونه نتیجه می‌گیریم که صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان نیازمند کسب آگاهی از روند دریافت تسهیلات از نهادهای تامین مالی هستند، چرا که بنا بر گفته‌های مسئولان امر، صندوق نوآوری و شکوفایی حمایت‌های لازم را برای به‌ثمر رسیدن طرح‌های دانش‌بنیانی انجام می‌دهد و می‌توان این صندوق را به‌عنوان نهاد متولی قابل‌اطمینانی برای شرکت‌های دانش‌بنیان در نظر گرفت. به‌گفته برخی صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان، آنها مخالف اعطای تسهیلات در ابتدای شروع فعالیت یک شرکت دانش‌بنیان هستند، چرا که اگر صاحبان این شرکت‌ها نتوانند رفتار بازار را پیش‌بینی کنند، از بازپرداخت‌ها بازمی‌مانند و راه‌های دشوارتری را مقابل خود خواهند داشت.