بحران مهاجرت از شهرهای بی‌آب در کمین است
بحث کمبود آب ایران، مسئله تازه‌ای نبوده و سال‌هاست با غول خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنیم. اما در سال‌های اخیر با نمایان شدن نتایج فاجعه‌بار خشکسالی، توجهات نسبت به راهکارهای مقابله با آن جلب شد چراکه فرونشست دشت‌ها و شهرها، بخشی از آلودگی هوا، تلف شدن دام‌ها و از بین رفتن محصولات کشاورزی همه نتایجی متاثر از خشکسالی و نبود آب در کشور بوده است؛ بنابراین رویکرد نهادهای دولتی در رویارویی با این ابربحران حائز اهمیت است.
بسیاری از کارشناسان عقیده دارند نبود مدیریت صحیح منابع آبی در کنار مصرف نادرست ذخایر موجود علت اصلی هدررفت آب و خشکسالی‌های اخیر است.
صمت درباره این مسئله و نقشی که مدیریت منابع آبی می‌تواند در رفع بحران‌های موجود داشته باشد، با کارشناسان و فعالان محیط‌زیست گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید:
فرونشست دشت‌های ایران
رضا اسلامی، مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان در گفت‌وگو با صمت ضمن گلایه از ضعف‌های مدیریتی در حفظ منابع آبی گفت: متاسفانه در کشور چیزی به نام مدیریت اصولی منابع آب نداریم و تمامی مشکلاتی که امروزه با آن دست به گریبان هستیم نیز از این موضوع سرچشمه می‌گیرد. روش فعلی مدیریت آب در کشور، توجه به سدسازی و ذخیره آب پشت سدها برای تولید برق است که این اقدام نه‌تنها درست نبوده بلکه در برخی شرایط شاهد هدررفت و تبخیر آب پشت سد هستیم. براساس اصول مدیریت منابع آب، انتقال آب از یک حوزه به حوزه‌ای دیگر و ترغیب مردم (به‌ویژه مناطقی که آب آنها منتقل شده) به جایگزینی و استفاده از آب‌های زیرزمینی، اشتباه بوده اما در ایران چنین اتفاقی بارها رخ داده است. این‌گونه رخدادها امروزه در مناطقی مانند گلپایگان، شهرکرد و اصفهان اتفاق افتاده و نتایج منفی و زیانبار آن را شاهد هستیم.
اسلامی ادامه داد: از میان دشت‌های متعدد موجود در کشور، بیش از ۴۰۰ دشت دچار فرونشست شده و رسیدن به این مرحله بحرانی، نتیجه برداشت‌های بی‌رویه آب از منابع آبی زیرزمینی است. ایران در منطقه‌ای خشک قرار گرفته و باید براساس اقلیم مختص به آن برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب داشته باشیم اما رویکرد فعلی ما، مدیریت منابع مانند کشورهای بارانی و مناطق اروپایی است.
مدیریت صحیح اروپا بر منابع آب
اسلامی در ادامه سخنان خود به لزوم اصلاح رویکردها در مدیریت منابع آبی تاکید کرده و صرفه‌جویی را یکی از راهکارهای برون‌رفت از شرایط فعلی و استفاده بهینه از منابع آب موجود عنوان کرد. او در این باره توضیح داد: در کشورهای اروپایی نه‌تنها میزان بارش مطلوب است بلکه منابع آب خود را نیز به‌درستی مدیریت می‌کنند. آنها با وجود داشتن منابع سطحی و زیرزمینی مناسب، همچنان در مصارف خود صرفه‌جویی کرده و مدیریت اصولی منابع خود را در پیش گرفته‌اند. این اتفاق از ارزش مناسب آب برای افراد این مناطق سرچشمه می‌گیرد. هر لیتر آب شرب در کشوری مانند دانمارک حدود ۷ دلار است در حالی که این رقم در کشور ما بسیار پایین‌تر است. همچنین در کشاورزی از آب شرب استفاده می‌کنیم که این یکی از مهم‌ترین معضلات در مدیریت منابع آب ایران است.
مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان ایراد اصلی را در نحوه مدیریت فعلی در نهادهای دولتی عنوان کرد و گفت: برای جلوگیری از استفاده آب شرب در کشاورزی، باید دولت با آموزش شیوه‌های نوین به کشاورزان و در اختیار قرار دادن تجهیزات و امکانات مناسب به آنها، از استفاده آب شرب در مصارف کشاورزی جلوگیری کند. سپس محصولات کشاورزی با نرخ مناسب توسط دولت خریداری و به بازار عرضه شود.
نبود مخازن برای ذخیره بارش‌ها
اسلامی همچنین کشت نشدن محصولات آب‌بر در کشور را از الزامات خواند و درباره آن توضیح داد: در شرایط فعلی که با بحران کمبود آب روبه‌رو هستیم، نباید محصولاتی آب‌بر مانند گندم و هندوانه کشت کنیم. به عبارتی، باید متناسب با اقلیم موجود به سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های مربوط به کشاورزی بپردازیم. اما متاسفانه رویکردها بر این مبنا است که باید محصولات استراتژیک به‌طور حتمی در کشور کشت شوده و به خودکفایی در تولید آنها برسیم. باید توجه داشت نمی‌توان درهای واردات را به روی کشور بست و به نرخ آسیب رساندن به محیط‌زیست، محصول تولید کنیم.
مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان، استفاده بهینه از بارش در سطح کشور را از دیگر مسائلی که مرتبط با بحث مدیریت منابع آبی عنوان کرد و گفت: در کشورهای توسعه‌یافته مانند کشورهای قاره اروپا و در آسیا ژاپن، مخازن عمیقی در زیر سطح زمین حفر شده که در زمان بارش، آب باران وارد مخازن و در آنها ذخیره می‌شود. بدین صورت بارش‌ها سبب آبگرفتگی شهرها نشده و از آنها به بهترین شکل ممکن استفاده می‌شود. اما متاسفانه در ایران چنین مخازنی برای ذخیره کردن آب بارش‌ها وجود نداشته و با کمی بارش شاهد آبگرفتگی گسترده در تمامی استان‌ها و در نتیجه خسارت و زیان مردم می‌شویم. این اتفاق یکی دیگر از نمونه‌های وجود ضعف در بحث مدیریت منابع آبی است.
مدیریت ضعیف عامل خشکسالی
اسلامی در ادامه صحبت‌های خود ادامه روند فعلی و رویکردهای مدیریتی موجود را به ضرر نه‌تنها محیط‌زیست بلکه اقتصاد شهری و کلان کشور معنوان کرد و گفت: ایران نخستین کشوری بود که سیستم قنات و استفاده بهینه و موثر از آب‌های زیرزمینی را ابداع و اختراع کرد. مردم در گذشته با شیوه‌های سنتی ضمن بهینه بودن مصارف و جلوگیری از هدررفت آب، به کشاورزی و آبادانی می‌پرداختند. اما با ورود موتور پمپ به ایران در دهه ۴۰، استخراج عمده آب‌های زیرزمینی افزایش یافت و در گذر زمان با برداشت‌های گسترده سفره‌های آب زیرزمینی خالی شدند. سفره‌های آب زیرزمینی، مجموعه آب‌هایی است که برای هزاران سال پیش بوده و در سال‌های اخیر با افزایش مصرف و استخراج آب از این منابع، آنها خالی‌تر شده‌اند.
وی افزود: با ادامه روند فعلی تا سال ۱۴۰۹ شاهد مرگ تمامی آبخوان‌های استان‌هایی مانند اصفهان بوده و این استان‌ها تبدیل به یک زمین و دشت برهوت خواهند شد. در ادامه به دلیل نبود آب در این مناطق، شهرها خالی از سکنه شده و به دیگر مناطق مهاجرت خواهند کرد. مجبور شدن مردم به مهاجرت و تغییر محل زندگی به دلیل نبود آب را نمی‌توان اتفاق مثبتی تلقی کرد. تمامی بحران‌های آبی که امروزه با آن مواجه هستیم و فجایعی که در ادامه با عدم تغییر روند فعلی با آنها مواجه خواهیم بود، همه از نبود مدیریت درست منابع آبی سرچشمه می‌گیرد.
بنابراین نمی‌توان تاثیر منفی نقص در مدیریت منابع آبی را تنها بر محیط‌زیست منحصر دانست و در پی تمدید بحران، کل بخش‌های اقتصادی کشور با زیان‌های سنگین مواجه خواهند شد. از این رو، رسیدگی به رفع نقایص مدیریت منابع آبی از ضرورت ویژه‌ای برخوردار است.
نیاز صنایع زغالسنگ به آب
حجت‌الله دریانی، فعال معدنی در گفت‌وگو با صمت به اهمیت تامین و موارد استفاده از آب در معادن زغالسنگ اشاره کرد و گفت: مصرف عمده آب در صنعت زغالسنگ مربوط به دو قسمت معادن و کارخانه‌های شست‌وشوی زغالسنگ می‌شود. در کارخانه‌های شست‌وشوی زغالسنگ، از آب به‌عنوان یک سیال و ماده اصلی برای شستن زغالسنگ و ادامه بهره‌وری استفاده می‌شود. از همین رو آب نقشی کلیدی را در این کارخانه‌ها ایفا کرده و تامین آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در معادن زغالسنگ نیز آب برای مصارف کارکنان و کارگران معدن از جمله شست‌و‌شو و شرب به کار می‌رود.
وی در ادامه تشریح کرد: به بیانی ساده، در معادن زغالسنگ از آب اغلب در مصارف نیروی انسانی استفاده می‌شود چراکه کارگران معادن زغالسنگ بنا بر ماهیت کار در این معادن، روزانه استحمام داشته و به دنبال این موضوع، استفاده آب در معادن زغالسنگ در بحث نیروی انسانی از دیگر معادن بیشتر است. در کل می‌توان گفت بنا بر دلایل یادشده، در هر دو قسمت فعالیت صنعت زغالسنگ، آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
آب شرب در معادن جایی ندارد
دریانی در ادامه صحبت‌های خود، استفاده از هرگونه آب شرب شهری در فعالیت‌های معدنی را رد کرده و افزود: از آب شرب شهری به هیچ وجه در فعالیت‌های معدنی استفاده نمی‌شود؛ به‌ویژه در معادن زغالسنگ منطقه طبس که درحال‌حاضر فعالیت روی آنها صورت می‌گیرد.
در منطقه طبس اغلب معادن با برنامه‌ریژی‌های تخصصی، آب مورد نیاز خود را از منابع سفره‌های آب زیرزمینی تامین می‌کنند. هرچند لازم به یادآوری است که اغلب معادن زغالسنگ در اطراف شهرها و مناطق مسکونی واقع شده‌اند. از این رو، امکان استفاده از لوله‌کشی شهری و آب شرب برای این معادن وجود نداشته و استفاده معادن از آب شهری صحت ندارد.
این فعال معدنی همچنین به تصفیه شدن و بازیافت آب در برخی معادن اشاره کرد و گفت: در برخی معادن از جمله معادن زغالسنگ منطقه طبس، آب تصفیه شده و به چرخه فعالیت معدنی باز‌می‌گردد. در برخی مواقع نیز در صورت دارا بودن شرایط و استانداردهای لازم، از این آب بازیابی شده برای شرب و مصارف نیروی انسانی نیز استفاده می‌شود.
همچنین در کارخانه‌های شست‌وشوی زغالسنگ ضمن استفاده نکردن از آب شرب شهری، از آب بازیافتی (به شرط دارا بودن استانداردهای لازم) در فعالیت‌های صنعتی استفاده می‌شود. این اقدام نیز به دلیل اهمیت وجود آب و آب‌محور بودن فعالیت معادن و کارخانه‌ها است.
استفاده معادن از آب بازیافتی
دریانی در ادامه استفاده از آب بازیافتی را وابسته به نوع فعالیت صنایع و معادن معرفی کرد و گفت: برخی معادن به دلیل اهمیت بالای تامین آب، از پکیج‌های تصفیه آب برای بازیابی و بازیافت آب مصرفی خود و بازگرداندن آن در چرخه فعالیت‌های معدنی استفاده می‌کنند. البته باید به این نکته اشاره کرد که استفاده از روش بازیافت آب وابستگی زیادی به نوع فعالیت معادن دارد؛ معادنی که به دلیل ذات فعالیت خود مصرف آب بالایی داشته یا پسماندهای آب آنها به طبیعت آسیب‌رسان است، اغلب از این روش برای جلوگیری از زیان و کاهش هزینه‌های تامین آب مورد نیاز فعالیت‌های خود استفاده می‌کنند. اما در معادنی که فعالیت آنها آب‌محور نبوده و پسماندهای آبی آنها برای محیط‌زیست مضر نیست، از تصفیه و بازیافت آب استفاده نمی‌کنند.
این فعال معدنی در پایان به اهمیت پروژه‌های مختلف تامین آب صنایع و معادن از جمله پروژه انتقال آب خلیج‌فارس به فلات مرکزی پرداخت و گفت: پروژه‌هایی مانند پروژه انتقال آب خلیج‌فارس به فلات مرکزی برای تامین آب صنایع و معادن از دو جنبه زیست‌محیطی و توسعه‌ای قابل بررسی است. در بعد نخست نظر کارشناسان امر در این موضوع از اهمیت برخوردار است و در مباحث توسعه‌ای نیز ایجاد تاثیرات مثبت از این طرح انتظار می‌رود.
به‌عنوان یک فعال معدنی باید بگویم برخی از فعالیت‌های معادن و صنایع معدنی وابستگی شدیدی به آب داشته و با نبود این ماده حیاتی، فعالیت آنها دچار اختلال خواهد شد. از همین رو، معدنکاران و فعالان معدنی انتظار دارند از روش‌های مناسب، تامین آب برای معادن و صنایع استفاده شود.
سخن پایانی
همان‌طور که کارشناسان اشاره کردند، بحث مدیریت منابع آبی و چالش‌های مرتبط با آن، می‌تواند کل زنجیره اقتصاد را دچار دست‌اندازهای جدی کند. بنابراین عزمی جدی و تفکری کارشناسانه باید پشت تصمیمات اتخاذشده در مدیریت منابع آب در پیش گرفته شود. به‌طور کلی می‌توان گفت با تغییر رویکردهای مدیریتی در حفظ منابع آبی و برنامه‌ریزی‌های مناسب در جهت کاهش مصارف بی‌رویه آب در کشور، ضمن رفع بحران‌های اقتصادی و زیست‌محیطی موجود، از پدیده مهاجرت ساکنان مناطق خشک به سایر شهرها (که اتفاقی در کمین است) جلوگیری خواهد کرد.
