براساس افکارسنجی ‌ های انجام شده، در مرداد ۱۴۰۱ میانه نرخ تورم احساس ‌ شده توسط مردم، ۸۶ درصد بوده، این در حالی است که بانک مرکزی و مرکز آمار نرخ تورم نقطه به نقطه این ماه را به ‌ ترتیب ۴۶ و ۵۱ درصد اعلام کرده ‌ اند. تفاوت نرخ تورم احساس ‌ شده و نرخ تورم اعلام ‌ شده در میان مدت به آمارهای رسمی کشور خدشه وارد خواهد کرد. همچنین مطالعات مختلف نشان می ‌ دهد انتظارات تورمی شکل ‌ گرفته افراد متاثر از درک آنها از تورم است. سیاست ‌ گذار پولی برای اجرای سیاست پولی باید نرخ تورم احساس ‌ شده توسط افراد را به ‌ طور مستمر رصد کند. صمت در این گزارش به بررسی دلایل اختلاف تورم احساس ‌ شده در جامعه با تورم رسمی پرداخته است. یکی از ویژگی ‌ های اقتصاد ایران این است که جز تفاوت ذهنیت مردم از تورم و نرخ رسمی آن، خود نرخ ‌ های تورم اعلامی توسط دو نهاد مرجع اعلام آمار نیز تفاوت ‌ های قابل ‌ توجهی با یکدیگر دارند. در سال ‌ های گذشته، بسته به اینکه نرخ تورم کدام ‌ یک از نهادها کمتر بوده، آمار تورم آن نهاد توسط دولتمردان به ‌ عنوان عملکرد دولت ارائه شده است. نکته ‌ ای که نمی ‌ توان آن را کتمان کرد، آن است که ارائه گزارش عملکرد سیاست ‌ گذار براساس نرخ تورم پایین ‌ تر گرچه از منظر ارائه عملکرد راهگشاست، اما سیاست ‌ گذار باید این نکته را در نظر داشته باشد که براساس مطالعات مختلف بین ‌ المللی، فعالان اقتصادی نرخ تورم انتظاری خود را براساس احساس ‌ شان از تورم گذشته تعدیل می ‌ کنند، نه اعلام نهاد آماری. به گزارش صمت، دو نهاد اعلام تورم در کشور، مرکز آمار و بانک مرکزی هستند. بانک مرکزی از سال ۱۳۱۵ اقدام به محاسبه شاخص نرخ مصرف ‌ کننده برای مناطق شهری کرده است. برای محاسبه شاخص نرخ مصرف ‌ کننده، این نهاد طرح هزینه-درآمد خانوار را در ۷۹ شهر اجرا می ‌ کند. از پاییز ۹۷ بانک مرکزی دیگر شاخص نرخ خود را به ‌ شکل آماری منتشر نمی ‌ کند. مرکز آمار هم از سال ۷۴ نرخ تورم مناطق روستایی و از سال ۸۱ نرخ تورم مناطق شهری را محاسبه می ‌ کند.

از مهم ‌ ترین دلایل تفاوت در آمارهای مرکز آمار و بانک مرکزی، تفاوت در ضرایب اهمیت است. به ‌ عنوان نمونه، در اردیبهشت ۹۸ نرخ تورم نقطه به نقطه بانک مرکزی به ۶۰ درصد رسیده و درصورتی ‌ که نرخ تورم بانک ‌ مرکزی براساس ضرایب اهمیت مرکز آمار ایران محاسبه شود، این نرخ در اردیبهشت حدود ۵۵ درصد می ‌ شد. همچنین نرخ تورم نقطه به نقطه مرکز آمار در زمان موردبحث، ۵۱ درصد اعلام شده بود.

شکاف تورم احساس ‌ شده جامعه و نرخ رسمی آن

بازوی پژوهشی مجلس از پاییز ۱۴۰۰ با هدف برآورد انتظارات تورمی و شاخص اعتماد مصرف ‌ کننده به ‌ صورت فصلی و در هفته دوم ماه میانی هر فصل افکارسنجی از خانواده ‌ های شهری انجام می ‌ دهد. این بررسی ‌ ها نشان می ‌ دهند میانه و میانگین پیراسته نرخ تورم بیان ‌ شده توسط مردم از پاییز ۱۴۰۰ تا تابستان ۱۴۰۱ نشاندهنده این وضعیت است. نکته مهم آنکه این موضوع تنها منحصر به اقتصاد ایران نیست و در سایر جهان نیز تفاوت در نرخ تورم احساس ‌ شده و نرخ تورم رسمی وجود دارد. برای مثال نرخ تورم احساس ‌ شده در اتحادیه اروپا و کانادا و حتی ژاپن به ‌ مراتب بیش از نرخ تورم رسمی آنها است. در اتحادیه اروپا در حالی که در سال ۲۰۲۱ نرخ تورم نزدیک صفر بوده، احساس مردم از تورم حدود ۵ درصد بوده است. عوامل گوناگونی در اهمیت توجه به نرخ تورم احساس ‌ شده جامعه وجود دارد. یکی از دلایل مهم توجه به این موضوع بی ‌ اعتبار شدن آمارهای رسمی است. در صورتی ‌ که احساس افراد از تورم تفاوت قابل ‌ توجهی با نرخ تورم اعلامی نهادهای رسمی داشته باشد، به ‌ تدریج، آمارهای رسمی اعتبار خود را از دست می ‌ دهند و بی ‌ اعتمادی به نظام آماری گسترش می ‌ یابد. مطالعات متعدد نشان می ‌ دهند انتظارات تورمی همبستگی بالایی با تورم احساس ‌ شده افراد دارند. در ایران میانه نرخ تورم احساس ‌ شده افراد از گذشته با میانه نرخ تورم موردانتظار آنها در یک سال آینده نزدیک است که هر دو اختلاف قابل ‌ توجهی با نرخ تورم اعلام ‌ شده ازسوی نهادهای رسمی دارد.

سهم بالای مسکن در ایجاد شکاف بین نرخ رسمی و احساسی

مسکن با وزن نزدیک ۳۰ درصدی از شاخص نرخ مصرف ‌ کننده، یکی از مهم ‌ ترین عوامل اثرگذار بر احساس مردم از تورم است. درباره نحوه محاسبه هزینه مسکن در شاخص نرخ مصرف ‌ کننده دو نکته کلیدی وجود دارد. در محاسبه شاخص نرخ مسکن در شاخص نرخ مصرف ‌ کننده از هزینه ‌ های مرتبط با مسکن (مانند اجاره) استفاده می ‌ شود، این در حالی است که وقتی خانوارها به تغییرات نرخ مسکن فکر می ‌ کنند، احتمالا به این موضوع اشاره می ‌ کنند که هزینه خرید خانه چقدر است و بخش مهمی از خانواده ‌ ها ممکن است تصوری از هزینه استفاده از خانه نداشته باشند. این موضوع به ‌ ویژه در دوره ‌ های شوک قیمتی مسکن می ‌ تواند بسیار مهم باشد.در واقع در دوره ‌ های افزایش ناگهانی نرخ مسکن، نرخ تورم احساس ‌ شده خانوار، با این تلقی که نرخ خرید خانه افزایش یافته، تغییر می ‌ کند، این در حالی است که شاخص نرخ مصرف ‌ کننده به ‌ دلیل لحاظ کردن هزینه استفاده از خانه افزایش چندانی ندارد. آمارهای رسمی نشان می ‌ دهند مسکن حداقل در دو دوره، جهش قیمتی بیش از ۱۰۰ درصد داشته، این در حالی است که در همین زمان نرخ رشد اجاره که مبنای محاسبه شاخص نرخ مسکن در شاخص نرخ مصرف ‌ کننده است، رشدهای کمتر از ۳۰ درصدی را تجربه کرده است. در واقع در اردیبهشت ۹۸ و آبان ۹۹ خانوار تهرانی به ‌ ترتیب با رشد ۱۱۲ درصدی و ۱۱۸ درصدی مواجه شده ‌ اند و رقم منعکس ‌ شده در شاخص نرخ مصرف ‌ کننده بابت رشد اجاره ‌ بهای مسکن در تهران با نزدیک ۹۰ درصد اختلاف، به ‌ ترتیب ۲۲ و ۲۹ درصد بوده است. نکته دیگر درباره هزینه مسکن در شاخص نرخ مصرف ‌ کننده به نحوه محاسبه شاخص نرخ مسکن برای خانواده ‌ های خودمالکی برمی ‌ گردد. در این مورد ۳ رویکرد وجود دارد؛ بسیاری از آژانس ‌ های آماری از رویکرد معادل اجاره استفاده می ‌ کنند که در آن خدمات به ‌ دست آمده از مسکن متعلق به ارزش اجاره آنها است. این رویکرد مستلزم دریافت اطلاعات از روند اجاره ‌ بها است.

سایر آژانس ‌ های آماری از رویکرد هزینه کاربر استفاده می ‌ کنند که هزینه ‌ های واقعی و انتسابی به خدمات مسکن متعلق به آنها را شامل می ‌ شود. برخی از کشورها هزینه ‌ های انتسابی را لحاظ نمی ‌ کنند؛ بنابراین تنها هزینه ‌ های نقدی واقعی با استفاده از رویکرد پرداخت ‌ ها که نوعی از رویکرد هزینه کاربر است، لحاظ می ‌ شود. بدیهی است بسته به اینکه کدام یک از روش ‌ ها مبنا باشد، نرخ تورم متفاوت خواهد بود. در ایران مرکز آمار و بانک مرکزی معادل اجاره افراد مالک را به ‌ عنوان هزینه اجاره لحاظ می ‌ کنند.نکته دیگر درباره اثر هزینه مسکن به نحوه آمارگیری و محاسبه شاخص برمی ‌ گردد. در حال ‌ حاضر مرکز آمار ایران براساس توصیه راهنمای ۲۰۰۴ تهیه شاخص ‌ های قیمت، نمونه ‌ ای ۵ هزارتایی از خانواده ‌ ها دارد که هر ماه به آنها مراجعه و هزینه اجاره را جست ‌ وجو می ‌ کند. بدیهی است که در این روش همواره بخش مهمی از خانواده ‌ ها هزینه اجاره ‌ شان نسبت به ماه ‌ های گذشته تغییر خاصی نکرده و در مقایسه با افزایش واقعی رخ ‌ داده در هزینه اجاره، این روش به ‌ نوعی کم ‌ برآوردی دارد. در واقع به ‌ دلیل آنکه بخش مهمی از مستاجران هنوز با قراردادهای قبلی در حال پرداخت هزینه اجاره هستند، منطقی است که در شاخص نرخ قراردادهای جدید وزن کمتری داشته باشند.

تورم روزمره محاسبه شود

درباره علل رفتاری تفاوت میان تورم احساس ‌ شده و رسمی، بررسی ‌ ها نشان می ‌ دهد افراد تحت تاثیر دو تورش جدی قرار دارند؛ تورش اول در نظر گرفتن اقلام خریداری ‌ شده روزمره به ‌ جای کل سبد توسط افراد است. در واقع افراد برای بیان درک خود از تورم به رشد نرخ کالاهایی که به ‌ صورت متداول خریداری ‌ شده، رجوع می ‌ کنند. این موضوع سبب شده شاخص نرخ روزمره معرفی و با استفاده از آن نرخ تورم روزمره محاسبه شود. مطالعات نشان می ‌ دهند افراد در زمان اعلام احساس خود از نرخ تورم در مقایسه با قیمت ‌ های کاهشی یا ثابت بیشتر به قیمت ‌ های افزایش ‌ یافته، توجه می ‌ کنند. با در نظر گرفتن این تورش، تفاوت بیان ‌ شده تا حد زیادی قابل توضیح است؛ بنابراین پیشنهاد می ‌ شود نرخ تورم روزمره و نرخ تورم درک ‌ شده براساس شاخص ‌ های مذکور توسط نهادهای آماری محاسبه و همراه با شاخص ‌ های نرخ منتشر شوند. عامل دیگری که در توضیح تفاوت در نرخ تورم احساس شده و نرخ تورم رسمی نقش دارد، داشتن دانش و آگاهی کافی از تحولات شاخص قیمت ‌ ها، نحوه محاسبه آن و تفاوت با گرانی است. از این منظر تلاش در جهت آموزش عمومی در مینه تورم، تفاوت آن با هزینه زندگی، روش محاسبه آن و همچنین ارائه اطلاعاتی درباره چشم ‌ انداز و روندهای آتی تورم می ‌ تواند بر کاهش تفاوت مذکور اثرگذار باشد.