از سال ۱۹۹۱ کشورهای آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان برنامه محیط‌زیست دریای خزر را با هدف همکاری در زمینه حفاظت از این دریا تدوین کردند. در سال ۱۹۹۵ همه کشورهای ساحلی برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط‌زیست دریای خزر و نجات آن، درباره اجرای برنامه‌ای بدین‌منظور تحت‌عنوان برنامه محیط‌زیست دریای خزر (CEP) به‌توافق رسیدند. هدف اصلی این برنامه به شرح ذیل تعریف شده است؛ اعمال مدیریت محیط‌زیستی در دریای خزر و پیرامون آن و هدایت منطقه با توسل به راهبردهای توسعه پایدار به‌نحوی که منافع درازمدت و سلامت جوامع بشری تضمین و اصالت طبیعی محیط و پایداری منافع منطقه برای نسل حاضر و نسل‌های آینده حفظ شود. براساس این هدف‌گذاری، در ۱۳ آبان ۱۳۸۲، سندی تحت‌عنوان «کنوانسیون حفاظت از محیط‌زیست دریایی دریای خزر» به امضای وزرای محیط‌زیست و نمایندگان تام‌الاختیار کشورهای ساحلی دریای خزر در تهران رسید و عنوان «کنوانسیون تهران» را نیز کسب کرد. این کنوانسیون در نهایت به تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۸۵ لازم‌الاجرا و از آن به بعد این روز به‌عنوان «روز دریای خزر» نامیده شد. جلوگیری، کاهش و کنترل آلودگی، جلوگیری از ورود، کنترل و از بین بردن گونه‌های مهاجم، موارد اضطراری زیست‌محیطی، حفاظت و نگهداری و احیای منابع زنده دریایی، مدیریت مناطق ساحلی، نوسانات سطح آب دریای‌خزر، ارزیابی زیست‌محیطی، پایش، تحقیق و توسعه، تبادل و دسترسی به اطلاعات و سایر موارد همکاری از مهم‌ترین اهداف این کنوانسیون بوده است.

احسان عابدی، عضو هیات‌علمی گروه علوم‌زیستی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: کمابیش همه کشورهای خزری به فکر منافع خود هستند و تاکنون همکاری موثری برای اجرای کنوانسیون تهران و بهبود وضعیت دریای خزر از خود نشان نداده‌اند، در حالی که تنها راه نجات دریای خزر، اجرای بند به بند کنوانسیون تهران و پروتکل‌های الحاقی آن است.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

کاهش سطح آب یکی از جدی‌ترین مشکلات دریای خزر عنوان شده است. این روند کاهشی چگونه بوده و دلیل آن چیست؟

دریاچه خزر با تهدیدات جدی روبه‌رو است که از مهم‌ترین آنها کوچک شدن این دریاچه است. سطح آب دریاچه خزر از سال ۲۰۰۶ کاهش یافت.

از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ سطح آب دریای خزر در حال فزونی بوده و شدت متوسط افزایش سطح در این دوره حدود ۱۴ سانتیمتر در سال و در برخی سال‌ها تا ۳۶ سانتیمتر بوده، اما در سال ۱۹۹۵ سرعت این روند افزایشی کم شد و از سال ۲۰۰۶ تاکنون، سطح دریای خزر رو به کاهش بوده است.

 علت این پدیده نگران‌کننده، واقعیتی به‌نام گرمایش زمین، خشکسالی و کاهش بارندگی‌ها در سال‌های اخیر است.

 رودخانه ولگا به‌عنوان تامین‌کننده اصلی آب خزر به دلایل طبیعی و انسانی کم‌آب شده است، حتی در سال‌های دسترسی زیاد آب در رودخانه ولگا، تراز آب دریای خزر کم شده است.

 تاکنون مشخص شده که جریان ورودی به دریاچه با تبخیر آب از سطح آن متعادل می‌شود. کوستانوی، محقق روسی می‌گوید ما متوجه شدیم که در اینجا جهت باد تغییر کرده است.

در گذشته بادهای روی خزر از غرب به شرق می‌وزیدند، اما از اواسط دهه ۹۰ بادها به‌طور عمده از شرق وزیده‌اند که این بادهای خشک، رطوبت را بسیار بیشتر جذب می‌کند و موجب تبخیر آب خزر می‌شود.

جریان شکافنده دریای خزر چیست و چرا سالانه جان تعداد زیادی از افراد را در کشور می‌گیرد؟

جریان‌های شکافنده، جریان‌های مرگبار و خطرناکی هستند که ظرفیت شکل‌گیری این جریانات در بسیاری از سواحل دنیا وجود دارد. شکل‌گیری این نوع جریان در سواحل دریای‌عمان و دریاچه‌خزر نیز مسبوق به سابقه است.

 جریان‌های شکافنده سیستم پیچیده‌ای دارند و از نظر محل و امکان وقوع می‌توانند به‌صورت موقتی یا پایدار در یک منطقه ایجاد شوند. بیشتر این جریان‌ها در کانال محدودی با سرعت حدود 5 دهم متر بر ثانیه از سمت ساحل به‌سمت دریا برقرار می‌شوند که سرعت آنها می‌تواند به بیش از ۲ متر بر ثانیه هم برسد.

در این شرایط حتی قوی‌ترین شناگران هم نمی‌توانند برخلاف جهت این جریان شنا کنند و در صورت مقابله با این جریان به‌دلیل خستگی و ترس، دچار غرق‌شدگی می‌شوند.

 نداشتن آگاهی و عدم‌اطلاع‌رسانی صحیح به گردشگران، مهم‌ترین عامل غرق شدن است و برای جلوگیری از این اتفاقات باید اطلاع‌رسانی‌های دقیق در قالب تصاویر و ویدئوها انجام شود. زمانی که فردی در جریان شکافنده قرار می‌گیرد و ناگهان احساس می‌کند با جریان آب قوی به‌سمت دریا کشیده می‌شود، باید موارد ذیل را رعایت کند تا با طی مسافتی بتواند از این جریان خارج شود؛ شناگر باید آرامش خود را حفظ کند. فردی که در مسیر این جریان قرار می‌گیرد، هرگز نباید با این جریان مقابله کند و برخلاف جهت جریان یعنی به‌سمت ساحل شنا کند.

شنا کردن در جهت مخالف این جریان، احتمال خستگی و غرق شدن شناگر را به‌شدت افزایش می‌دهد. در صورتی که شناگر در مسیر جریان شکافنده قرار گرفت، باید اندکی در مسیر و جهت جریان شنا کند یا خود را به‌صورت شناور حفظ کند و به‌تدریج با شنا کردن به‌صورت مایل از مسیر جریان خارج شود، در صورتی که شناگر با شنا کردن به‌صورت مایل از جریان شکافنده خارج نشد، همراه با جریان حرکت کند و خود را روی آب شناور نگاه دارد، پس از طی مسافتی سرعت جریان کاهش می‌یابد و می‌تواند به‌صورت مایل از این جریان خارج شود و سپس به‌سمت ساحل شنا کند و در صورتی که شخصی متوجه شد فردی در جریان شکافنده گرفتار شده، فقط با داشتن توانمندی بالای شنا و با جلیقه نجات برای کمک به او اقدام کند.

جریان شکافنده فرد را به زیر آب نمی‌برد و در واقع این جریان یک جریان سطحی و رو به دریا است که در یک کانال کمابیش عمود بر ساحل ایجاد می‌شود،پس همین که فرد گرفتار در کانال جریان بتواند بر ترس و وحشت خود غلبه کند، با رعایت نکاتی که ذکر شد، می‌تواند از این جریان خارج شود.

عملکرد کنوانسیون تهران را در راستای حفاظت از دریای خزر چگونه ارزیابی می‌کنید؟

کنوانسیون تهران تنها توافق محیط‌زیستی برای حفاظت از محیط‌زیست دریایی دریاچه خزر است که فی‌مابین دولت‌های ساحلی دریای خزر یعنی کشورهای ایران، آذربایجان، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان منعقد شده است. هدف از این کنوانسیون این بود که باتوجه به تخریب دریای خزر در اثر آلودگی‌های ناشی از منابع مختلف فعالیت‌های انسانی از جمله تخلیه، انتشار و دفع مواد مضر و خطرناک، مواد زائد و سایر آلودگی‌های ناشی از منابع دریایی و منابع مستقر در خشکی، با عزم راسخ در راستای حفاظت از منابع زنده دریای خزر برای نسل‌های حاضر و آینده و با آگاهی به ضرورت تضمین  مضر نبودن فعالیت‌های مستقر در خشکی و دریا گام‌های جدی از سمت دولت‌های خزری برداشته شود.

 باتوجه به خطرات ناشی از نوسانات سطح آب که محیط‌زیست دریایی دریای خزر را تهدید می‌کند و خصوصیات اکولوژیکی و آب‌نگاری منحصر به فرد دریای خزر، تعهد و اجرای فردی و مشترک این کنوانسیون بسیار ضروری است.

دریای خزر به‌دلیل دارا بودن تنوع زیستی گونه‌های جانوری و گیاهی، ذخایر نفت و گاز، موقعیت استراتژیک، اشتغال و گردشگری بسیار بااهمیت است.

نتیجه عملکرد کنوانسیون تهران این بوده که ما هر روز شاهد آن هستیم. دریای خزر روز به روز آلوده‌تر می‌شود و برای اثبات این موضوع نیاز به هیچ پژوهشی نیست.

اگر به سواحل ایرانی دریای خزر نگاهی بیندازید، می‌بینید که آلودگی‌ها و زباله‌های پلاستیکی کل سواحل را به تسخیر خود در آورده‌اند.

در بحث ذخایر آبزیان، شاهد انقراض ماهیان خزر از جمله ماهیان باارزش خاویاری هستیم. آلودگی‌های انسانی تخلیه‌شده در دریای خزر با افزایش ساخت‌وسازها روز به روز افزایش پیدا می‌کند و همین موضوع باعث رشد بیش از حد جلبک‌ها در اثر افزایش بیش از حد مواد مغذی در محیط‌زیست دریای خزر شده که می‌تواند سبب افت اکسیژن محلول، از بین رفتن زیستگاه و تغییر در زنجیره‌های غذایی خزر شود.

 کمابیش همه کشورهای خزری به فکر منافع خود هستند و تاکنون همکاری موثری برای اجرای کنوانسیون تهران و بهبود وضعیت دریای خزر از خود نشان نداده‌اند، در حالی که تنها راه نجات دریای خزر، اجرای بند به بند کنوانسیون تهران و پروتکل‌های الحاقی آن است.

رودخانه ولگا که به دریای خزر می‌ریزد و محل تخم‌ریزی بخش زیادی از ماهیان خزری است، آلوده شده و بخش بزرگی از آلودگی‌ها را وارد دریای خزر می‌کند.

در آذربایجان و قزاقستان شاهد نشت مکرر و زیاد نفت به نواحی ساحلی و ورود مواد زائد و پسماندهای ناشی از فعالیت آنها هستیم. روسیه زیر بار پروتکل الحاقی تحت‌عنوان پروتکل آبزیان دریای خزر (شیلاتی) نمی‌رود، چرا که در سال ۱۹۹۵ کمیسیون آبزیان را تشکیل داده و نمی‌خواهد ابتکار عمل را از دست بدهد.

کمیسیون روسیه فقط به ماهیان خاویاری می‌پردازد، در حالی که پروتکل آبزیان دریای خزر کل آبزیان را در بر خواهد گرفت. موارد مذکور نشان می‌دهد که منافع هر کشور بر منافع دریای خزر ارجحیت دارد و نباید منتظر بهبود وضعیت خزر باشیم.

مهم‌ترین چالش پیش‌روی این کنوانسیون را چه می‌دانید؟

از مهم‌ترین و چالشی‌ترین موضوعات فراروی اجرای کنوانسیون تهران، رژیم حقوقی دریای خزر است که به‌درستی مشخص نیست و به نتیجه‌ای نرسیده است. نظام حقوقی دریای خزر از لحاظ نحوه بهره‌برداری، چگونگی حفاظت، تنظیم روابط بین کشورهای خزری و نحوه همکاری‌ها دارای اهمیت زیادی است و مشخص نشدن این موضوع، اجرای مشترک کنوانسیون تهران را دچار مشکل کرده است، اما پر واضح است که عدم‌اجرای کنوانسیون تهران بیشتر به ضرر ایران خواهد بود.

امید است که هشدار پژوهشگران درباره آلودگی، کاهش تراز آب و کاهش ذخایر دریای خزر جدی گرفته شود تا شاهد اتفاقات تلخی مانند هجوم شانه‌دار به دریای خزر نباشیم، خلیج گرگان خشک نشود و همچنان ماهیان خاویاری در دریای خزر شنا کنند.

سخن پایانی

از نظر برخی کارشناسان، نجات دریای خزر از انواع آلودگی‌ها و آسیب‌ها تنها به اجرای کنوانسیون تهران و پایبندی کشورهای ساحلی دریای خزر وابسته است، با این حال به‌دلیل مشخص نشدن رژیم حقوقی دریای خزر، اجرای مشترک کنوانسیون تهران دچار مشکل شده است.

 افزایش آلودگی‌ها در دریای خزر نشان‌دهنده این است که لازم‌الاجرا بودن این کنوانسیون نیز نتوانسته مانع گزند بهره‌برداری‌ها و آسیب‌های اقتصادی کشورهای ساحلی خزر شود.