این موضوع نشان‌‌دهنده ۲۹۵ میلیون مترمکعب کسری مخازن سدهای پنجگانه تهران در مهر امسال است. تصور کنید در دوره بارش یعنی پاییز و زمستان سال ۱۴۰۰، سدهای تهران نتوانند این کسری را جبران کنند. در این صورت، به‌اعتقاد کارشناسان، در خوشبینانه‌ترین حالت، جیره‌ بندی آب تهران در تابستان ۱۴۰۱ قطعی خواهد بود.

جیره‌‌بندی بستگی به حجم آب پشت سدها دارد

داریوش مختاری در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه شاید تهران در سال ۱۴۰۱ وضعیتی همانند بخش‌هایی از اصفهان ۱۴۰۰ را پیدا کند و شرکت آب و فاضلاب استان تهران ناچار شود با تانکر به بخش‌هایی از شهر آبرسانی کند، اظهار کرد: وضعیت جیره‌‌بندی و حتی فراتر از آن دقیقا بستگی به حجم آب پشت سدها دارد. پیشنهاد می‌شود شرکت آب و فاضلاب تهران وضعیت مشابه سال‌های پیش که سدهای اطراف تهران خالی شدند را بررسی کند و باتوجه به بارگذاری‌های بعدی در تهران، معلوم کند که با چه میزان بارش، کسری مخزن سدها برطرف خواهد شد و برای تامین تقاضای سال ۱۴۰۱ کافی خواهد بود.

کارشناس ارشد حوزه منابع آبی افزود: دقت لازم برای پایدارسازی تامین آب استان تهران با جمعیت حدود ۱۷ میلیون نفر و شهر تهران با جمعیت حدود ۹ میلیون نفر بسیار لازم است. چنانچه بارش‌ها کافی نباشد و برای مثال فقط در حدی باشد که مخازن سدها پر شوند، شاید تا مقطع تابستان ۱۴۰۱ تامین آب را پوشش دهند. در این صورت نقطه کانونی بحران، در پاییز ۱۴۰۱ پدید خواهد آمد؛ دقیقا جایی که دیگر جیره‌بندی پاسخگو نخواهد بود.

این کارشناس ارشد حوزه منابع آبی اظهار کرد: به‌نظر می‌رسد فاصله بین کم‌آبی‌های خطرناک شهر تهران در هر سال، بیشتر و بیشتر می‌شود و معنای این وضعیت، پاسخگو نبودن جیره‌‌بندی‌ها برای تامین آب منازل و در نتیجه، گام گذاشتن‌های آغازین در مسیر خالی از سکنه ‌شدن تدریجی تهران است. این وضعیت، نتیجه بارگذاری چند برابری توان بوم‌‌شناختی یک دشت است که در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ هجری خورشیدی کاملا شاداب بود و پس از آن بارگذاری‌های خطرناکی روی این دشت انجام شد. اکنون این دشت با چند میلیون انشعاب آب و استقرار چندده هزار واحد صنعتی در پیرامون آن به‌ویژه غرب دشت تهران، با ده‌ها بحران زمین ‌شناختی روبه‌رو شده است.

مختاری با بیان اینکه در چنین شرایطی، راهکارهای حوزه صرفه‌جویی، واقع‌بینانه‌ترین راهکار است، این در شرایطی است که قانون توسعه و بهینه‌‌سازی مصرف آب شهری (مصوب اسفند ۱۳۹۵) همچنان معطل مانده، گفت: پرهیز از بارگذاری‌های بیشتر نیز می‌تواند کمک کند. ارائه یک آمار دقیق از مسکن تهران می‌تواند کمک کند که آیا کمبود مسکن یک واقعیت است یا اینکه یک بارگذاری اضافی و غیرضروری برای افزایش انشعاب‌های آب. پرهیز از افزایش تغییر کاربری‌های زمین شهری پیرامون دشت تهران و پرهیز از توسعه شهرک‌‌سازی‌های گسترده و غیرضروری پیرامون تهران، جزو واقع‌بینانه‌ترین راهکارهاست.

وی ادامه داد: جز این، مهاجرت یک امر خصوصی است و به آسانی یا به اجبار نمی‌توان از بارگذاری‌های فعلی انجام شده روی این منطقه جغرافیایی کاست؛ به‌ویژه آنکه گران‌ترین زمین‌های شهری کشور در کلانشهر تهران واقع شده و به‌طور معمول، توان جذب مهاجر کلانشهر تهران به‌مراتب بیش از سایر کلانشهرهاست. 

به‌گفته این کارشناس، ۷۰ درصد آب شهر تهران از محل سدهای مخزنی تامین می‌شود و بهره‌برداری بیشتر از آبخوان دشت تهران، به فرونشست سالانه به میزان حدود ۴۰ سانتی‌متر (یعنی هر ۱۰ سال برابر ۴ متر) آن دامن می‌زند. به‌نظر می‌رسد در صورتی مخاطرات کم‌آبی سال ۱۴۰۱ از جیره‌‌بندی فراتر نخواهد رفت که زمستان امسال با بارش‌‌های سیل‌آسا روبه‌رو باشیم.

واقعیاتی تلخ از مصرف آب در ایران

براساس آخرین آمار بانک جهانی، منتشر شده در سال ۲۰۱۷، ایران ششمین مصرف‌کننده بزرگ آب شیرین در جهان است. یعنی بعد از ۵ کشور چین، هند، امریکا، اندونزی و پاکستان، ایران بیشترین مصرف‌کننده آب شیرین در جهان بوده است. 

به‌عبارت دیگر، ایران به اندازه نصف اتحادیه اروپا (با بیش از ۴۴۰ میلیون جمعیت)، یک و نیم برابر هر کدام از کشورهای ترکیه و روسیه، بیش از ۳ برابر هر کدام از کشورهای کره جنوبی، فرانسه و آلمان و ۱۱ برابر انگلیس آب شیرین مصرف می‌کند، این در حالی است که ایران از نظر سرانه منابع آب شیرین تجدیدپذیر، از میان ۲۲۰ کشور رتبه۱۲۰ را داراست که از میانگین جهانی کمتر، اما نسبت به کشورهای خاورمیانه بیشتر است. 

از طرفی ایران از نظر سطح تنش آبی، یعنی میزان برداشت آب نسبت به منابع آب موجود، رتبه ۲۳ جهان را دارا است. آمار و ارقام جهانی نیز نشان می‌دهد تنش آبی در ایران در طول ۴ دهه گذشته مدام در حال افزایش بوده، در حالی که باتوجه به بررسی‌های بعدی، کشورهایی مانند آلمان، هلند، دانمارک و هند که دارای سرانه منابع آب کمتری نسبت به ایران هستند، هم تنش آبی کمتری داشته‌اند و هم در سال‌های گذشته این میزان رو به کاهش بوده است.

 نکته جالب اینجاست که حتی کشورهایی مانند ایسلند، نروژ و کانادا که دارای بیشترین سرانه منابع آب شیرین در جهان هستند، میزان مصرف آب نسبت به منابع موجودشان را در طول ۴ دهه گذشته تقریبا ثابت نگه داشته یا حتی کاهش داده‌اند؛ در حالی که اقتصادشان در این مدت رو به رشد بوده است.

چرا ایران ششمین مصرف‌کننده بزرگ آب در جهان است

اما چرا ایران ششمین مصرف‌کننده بزرگ آب در جهان و جزو کشورهایی است که بیشترین میزان برداشت آب را نسبت به منابع موجودش داشته است؟

براساس اطلاعات موجود، بیشترین مصرف آب در ایران در حوزه کشاورزی و صنعت صورت می‌گیرد. 

بهره‌وری پایین در حوزه کشاورزی، توسعه صنایع پرمصرف مانند فولاد و اعطای مجوزهای بی‌رویه برداشت آب، از اصلی‌ترین عوامل مصرف بالای آب در ایران محسوب می‌شود، به‌طوری که ایران از نظر تولید برخی صنایع آب‌بَر در رتبه یازدهم جهان و از نظر کشاورزی کارآمد در رتبه ۱۱۳ از ۱۸۱ کشور قـرار گرفته است. 

(منبع: شاخص عملکرد زیست محیطی)

سخن پایانی

باوجود منابع آبی محدود، چرا تاکنون کشاورزی به سمت کارآمدتر شدن و صنایع به سمت کم‌مصرف‌تر شدن حرکت نکرده و به‌طور کلی سیاست‌هایی متناسب با منابع موجود در ایران در سطح کلان اتخاذ نشده است؟ چه عواملی باعث شده باوجود توسعه اقتصادی بسیار اندک، نسبت استفاده از منابع آبی در ایران افزایش یافته و ایران به ششمین مصرف کننده بزرگ آب در جهان تبدیل شود؟ این‌ها سوالاتی است که باید بیشتر درباره آن اندیشید و صحبت کرد.