موضوع حفاظت محیط‌زیست نظیر بسیاری از موضوعات دیگر می‌تواند با کمک فناوری پیشرفت کند و خوشبختانه این نگرش در بیشتر مدیران مربوطه شکل گرفته است. به‌گفته بسیاری از کارشناسان، نیاز امروز محیط‌زیست ایران، بهره‌مندی از دانش روز و برگزاری دوره‌های مختلف آموزشی داخل و خارج کشور برای کارشناسان محیط‌زیست است. تغییرات اقلیم مسئله آب، تنوع‌زیستی، آلودگی و فرسایش خاک را در کشور تشدید می‌کند. بی‌شک استفاده از علوم رایانه‌ای و دیگر ابزارهای فناورانه از دیرباز کمک‌حال بحران محیط‌زیست در کشور بوده است.صمت در این گزارش به اهمیت کاربرد فناوری برای رهایی از تنش‌های تهدیدکننده ناشی از بحران‌های زیست‌محیطی پرداخته است.

بشر در راه مهندسی طبیعت

حسین خواجه‌پور، کارشناس تغییر در گفت‌وگو با صمت درباره تاثیر فناوری در بهبود و تعدیل آثار تغییر اقلیم و بحران‌های برخاسته از آن گفت: نزدیک به یک دهه می‌شود که انسان در تلاش است با دخل و تصرف عامدانه در طبیعت با حداقل آسیب از آن، بهره‌برداری هدفمند داشته باشد. به این روند، ژئواینجینیرینگ می‌گویند که کاربران به‌واسطه فناوری در طبیعت مهندسی می‌کنند. هدف تعدیل آثار تغییر اقلیم است. افراد می‌خواهند با استفاده از فناوری‌های مختلف و دستکاری در طبیعت با حداقل آسیب از آن بهره‌مندتر شوند، اما واقعیت این است که زمانی متوجه خطاهای انسانی می‌شویم که طبیعت پیامدهای آن را با گذشت زمان نشان دهد. در واقع، هنوز نمی‌دانیم که چه تاثیراتی بر محیط‌زیست دارد. برای مثال، بارورسازی ابرها راهکاری است که به‌نوعی دخل و تصرف در چرخه آب محسوب می‌شود.به‌گفته خواجه‌پور، این فرآیند، تراز چرخه آب در طبیعت را برهم‌می‌زند، حال اینکه چقدر تاثیر منفی بر طبیعت دارد، هنوز معلوم نیست که ایجاد باران مصنوعی چه پیامدهایی در بلندمدت خواهد داشت. گفتنی است، تاکنون به‌عنوان یک راهکار پرهزینه به آن پرداخته شده که تبعات محیط‌زیستی حادی هم نداشته است.

جان سالم به در می‌بریم

وی بااشاره به اینکه در نهایت با کمک فناوری می‌توان از تنش‌های حاد زیست‌محیطی جست، گفت: امیدواریم که بتوان با صرف هزینه و کاربرد فناوری از آثار زیانباری که بر طبیعت تحمیل کردیم، جان سالم به در ببریم. تغییر اقلیم مقیاس وسیعی را در بر می‌گیرد و اگر بخواهیم از فناوری برای جبران خسارت‌های آن بهره بگیریم، هزینه‌های زیادی را باید صرف کنیم. بنابراین، بسیار به‌صرفه‌تر خواهد بود که از بروز آنها پیشگیری کنیم، نه اینکه بعد از به‌وجود آمدن آن بخواهیم آثار آن را با توان فناوری تعدیل کنیم.

همیشه پیشگیری بهتر از درمان بوده است

این کارشناس تغییر اقلیم گفت: تنش‌های زیست‌محیطی شبیه بیماری است و از آنجایی که همیشه پیشگیری بهتر از درمان بوده، روندهای پیشگیرانه هزینه کمتری را تحمیل می‌کنند تا روندهایی که رویکرد درمانی دارند. به‌عبارت‌دیگر، هزینه‌های پیشگیری، یک‌نهم هزینه‌های جبران خسارت‌ها است. به‌همین دلیل، در حوزه تغییر اقلیم راهکارهای پیشگیرانه منطقی‌تر و سازگارانه‌تر از درمان است. زمان مولفه‌ای است که برای جبران خسارت‌ها و پیگیری روندهای پیشگیرانه اهمیت زیادی دارد. به همین سبب، اگر در زمان مناسب رفتار استانداردی با طبیعت نداشته باشیم، باید برای درمان هزینه بیشتری کنیم. علاوه بر آن، لازم است از تشدید شرایط هم در آینده بکاهیم.

وی افزود: خسارت‌های آنی تغییرات اقلیمی باعث شده است که نسل امروز بشر بیشتر به فکر زمان حال و اکنون خود باشد و تلاشی برای بهبود وضعیت برای نسل‌های آتی نکند. در واقع، بیشتر تصمیم‌گیران معتقدند نسل آینده فکری به حال خودش می‌کند و ما امروز مسئول خودمان هستیم. چنین موضوعی نیز مسئله مهم احزاب و گروه‌هایی است که رویکردهای مختلفی در بحث تغییر اقلیم دارند.

بحران‌ها رفع می‌شوند

خواجه‌پور گفت: تاکنون فناوری کارنامه درخشانی از خود برجای گذاشته است. برای مثال، زمانی که بیشتر جوامع در آستانه بحران غذایی بودند، با تولید کودهای شیمیایی و زیستی، این بحران تا حد زیادی حل شد یا در مثال دیگر، وقتی با سوراخ شدن لایه ازن مواجه بودیم، با کمک فناوری توانستیم آنها را رفع و رجوع کنیم. بنابراین، موفقیت‌هایی هم وجود داشته است که توانسته شرایط طبیعی را برای نسل بشر راحت‌تر کند و او را از بحران نجات دهد و جلوی بدتر شدن شرایط را بگیرد. در کل، این یک واقعیت است که بشر می‌تواند با ابزارهای فناورانه در مواجه با محدودیت‌ها و تنش‌های طبیعی سازگاری داشته باشد.

به‌گفته وی، به‌طورقطع در آینده، انتشار گازهای گلخانه‌ای کمتر از امروز خواهد بود، چرا که فناوری روزبه‌روز در حال پیشرفت است. بنابراین، می‌توانیم امیدوار به فناوری برای کمک به خودمان در مواقع بحران‌ی باشیم، اما اینکه از فناوری انتظار پیشگیری از بحران را داشته باشیم، در حالی که بهره‌برداری از منابع‌طبیعی رو به افزایش باشد، امری محال است.

ابزارهای فناورانه، یار وفادار محیط‌زیست

در ادامه حمیدرضا سلیمانی، رئیس مرکز نوآوری و فناوری سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با صمت گفت: دست‌کم در 3 دهه گذشته با بحران‌ها و تهدیدات زیست‌محیطی مختلفی روبه‌رو شدیم که به 2 بخش چالش‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری تقسیم‌بندی می‌شود. برای حل چالش‌های نرم‌افزاری می‌توان با ایده‌پردازی و با کمک آموزش، ظرفیت‌ها و مسئولیت‌های اجتماعی را ارتقا دهیم، اما برای حل چالش‌های سخت‌افزاری، فناوری یکی از اصلی‌ترین ابزارهایی است که می‌توان با بکارگیری آن به تعدیل بحران‌ها پرداخت. وی بااشاره به اینکه فناوری‌ها می‌توانند تعدیل‌کننده مهمی در حل معضلات زیست‌محیطی به حساب بیایند، افزود: فناوری‌هایی که در راستای حل معضلات زیست‌محیطی به‌کاربرده می‌شوند، نه‌تنها تقابلی با محیط‌زیست ندارند، بلکه همراستا با سلامت محیط هم هستند. در واقع، امروز به‌دلیل مشکلات اقتصادی و اجتماعی محدودیت‌هایی وجود دارد که می‌توان با کاربرد ابزارهای فناورانه در بخش‌های مانیتورینگ، ارزیابی، کنترل، مدیریت در توسعه و حتی در بهره‌برداری از بخش‌های مختلف محیط‌زیست، تا حدی از محدودیت‌ها کاست. سلیمانی افزود: واضح است که همواره محدودیت‌هایی برای زندگی راحت وجود داشته و دارد که می‌توان از فناوری برای غلبه بر آنها استفاده کنیم و به لحاظ کمی و کیفی فعالیت‌های خود را سامان دهیم. برای مثال، روزگاری، بیشتر ساختمان‌های ساخته‌شده در شهرها یک یا دوطبقه بود وکمابیش آسانسور در هیچ خانه‌ای وجود نداشت، اما وقتی بلندمرتبه‌سازی رواج یافت، آسانسور از کالای لوکس تبدیل به یک ابزار مهم شد که الزام نصب آن به‌وجود آمد. در این مثال، فناوری کمک شایانی به بهره‌وری از زمین کرده است.

کاهش تنش‌های اقلیمی با کمک تکنولوژی

به‌گفته وی، برای مدیریت منابع‌طبیعی با اینکه هنوز به نقطه اجبار در استفاده از فناوری نرسیده‌ایم، اما نیاز آن احساس می‌شود. گفتنی است، استفاده از ابزارهای مختلف نه‌تنها کار انسان را راحت کرده، بلکه منجر به کاهش هزینه‌ها هم شده است. در واقع، استفاده از ابزارهای فناورانه کیفیت مناسبی را از منابع در اختیار ما می‌گذارد و اگر این ابزارها را به‌نحو مطلوبی استفاده نکنیم، به‌طورحتم دچار تنش و مشکلاتی هم خواهیم شد.

رفاه، عامل آسیب به محیط‌زیست

این کارشناس گفت: دغدغه‌هایی از جنس ورود به دوران بحران‌ها و تنش‌های اقلیمی در سطح افکار عمومی وجود دارد که در چند سال گذشته فراگیر شده است. باید گفت برای مدیریت عرصه‌های مرتبط به منابع‌طبیعی و سرزمین، ملزم به رعایت الزاماتی به‌منظور بهره‌وری و تخصیص آن به نیازها هستیم. سمت‌وسوی حرکت و استفاده از منابع در راستای رفاه بیشتر و فشار بر آن هم روزبه‌روز افزایش یافته است. بر همین اساس، در کشورهای توسعه‌یافته تفاوتی قائل شدند و برای تامین معیشت، بهره‌برداری مستقیم از منابع را کنار گذاشتند. در حقیقت، در شرایطی که تمامی نیازها از منابع‌طبیعی بدون کمک فناوری رفع شوند؛ این فشار از حالت عادی خارج می‌شود و تخریب انجام می‌گیرد. تشدید و تغییر کاربری‌ها در دهه‌های اخیر یکی از حوزه‌هایی است که باید برای آسیب کمتر از فناوری بهره گرفت.

تغییر نکنیم، محکوم به تخریب خواهیم بود

وی ادامه داد: در منابع‌طبیعی محدودیت مالی و انسانی داریم و اگر بخواهیم با ابراز و استراتژی که ۳۰ یا ۴۰ سال پیش داشتیم و با همان نیروی انسانی و منابع مالی از آن بهره‌برداری کنیم، سناریو تخریب محیط‌زیست تکرار می‌شود و روزبه‌روز شاهد آثار زیانبار این فشار خواهیم بود. بنابراین، فناوری کمک‌های بیشتری در تعدیل معضلات این‌چنینی ارائه می‌دهد. مهاجرت‌های انسانی و کمبود غذا یکی از اصلی‌ترین چالش‌هایی است که امروز شاهد آن هستیم؛ امروز دامنه‌های شمالی رشته کوه البرز و زاگرس در کشورمان مقصد مهاجران انسانی هستند، همچنین مناطق جنگلی دیگر هم، مقصد مهاجران است. گفتنی است، توسعه غیرقابل‌کنترل شهرها همه و همه منجر به فشار به منابع شده، به‌گونه‌ای که نیاز به مصرف را هم افزایش داده است.به‌گفته سلیمانی، در یک دهه اخیر بارزترین مشکلی که در منطقه شمال کشور مشاهده می‌شد، بحث دفع زباله بود، اما امروز این تنها یک مشکل کوچک است و مشکلات کلان‌تر و بزرگ‌تری دامن این منطقه را به‌دلیل دست‌اندازی‌ به طبیعت گرفته است.

مانیتورینگ زمین

وی افزود: باتوجه به اینکه مصرف بیش از اندازه باعث استفاده چندبرابری از خاک در کشورمان شده است، به‌گونه‌ای که جزو رتبه‌های اول در فرسایش خاک به‌شمار می‌رویم، کاربرد مانیتورینگ و تحلیل همه‌جانبه منابع با ابزارهای فناورانه می‌تواند دید روشن‌تری از نحوه استفاده از زمین ارائه بدهد. به‌طورمعمول سیستم‌های مانیتورینگ به رصد آسیب‌ها می‌پردازد و می‌توان با استفاده از آن به روش‌های گوناگون بهره‌برداری از منابع که آسیب کمتری به‌دنبال دارد، دست یافت. وی بااشاره به رصدهای مربوط به حفاظت و نظارت بر منابع گفت: می‌توان با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای تغییرات را در زمین و پوشش گیاهی رصد یا می‌توان از دوربین‌های نظارتی استفاده کرد که تا شعاع چند کیلومتر را پوشش می‌دهد، حتی می‌توان از نیروی انسانی در قالب یگان حفاظت، تغییرات را رصد کرد. همه اینها نمونه‌هایی از کاربرد فناوری برای تعدیل تنش‌ها هستند. سلیمانی درباره کاربرد فناوری در فرآیند احیای اراضی گفت: از آنجایی ‌که بسیاری از اراضی کشور به‌دلیل چالش‌های تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی تخریب‌ شده‌اند، شرایط شکننده شده است. اگر خواهان به‌ثمر رسیدن یک فرآیند درخور هستیم، باید راهکارهای سازگارانه را در پیش بگیریم. در واقع، برای احیای اراضی بیابانی باید به‌دنبال گیاهی برویم که مقاوم به کم‌آبی و خشکی باشد که فناوری در این‌باره کارساز خواهد بود، یعنی از گیاهی استفاده کنیم که با استفاده از کشت بافت تولید شود و با شرایط موجود سازگاری بهتری داشته باشد، همچنین چوب بهتری دارد و فیبر مناسب‌تری هم تولید می‌کند و در عین حال، آب کمتری هم می‌خواهد. در این مثال هم، فناوری به کمک طبیعت برای نگهداشت ماهیت آن به‌کار گرفته می‌شود.

در مقابـــل جهــان پاسخگو  باشیم

وی گفت: علم و فناوری ابزاری برای سازگاری است. یکی از منابع اصلی آلوده کردن محیط‌زیست صنعت است. از آنجایی‌ که ایران جزو ۱۰ کشور تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای است، وقتی آلاینده‌های زیست‌محیطی که منشأ صنعتی دارند، تولید می‌شوند، بعد و آثار جهانی هم دارد، چرا که مرز نمی‌شناسد و مسئولیت ما در قبال سایر کشورها امری حتمی است؛ در این بخش هم با کمک فناوری می‌توانیم توان سازگارانه خود را ارتقا دهیم.

سخن پایانی

در بحث مقابله با تغییر اقلیم، ۲ رویکرد اصلی وجود دارد؛ نخست، کاهش انتشار و دوم، پیگیری رویکرد سازگارانه. در توسعه  روندهای سازگارانه، آن اصولی که به پوشش گیاهی و منابع‌طبیعی برمی‌گردد، بخش آسان ماجرا است،  به‌گونه‌ای که راهکارهای زیادی تاکنون پیشنهاد شده، اما برای کاهش انتشار، استفاده از فناوری به‌منظور افزایش راندمان استفاده از ابزارهایی که افیشنسی (سودمندی) بالایی دارند، یک اقدام ضروری به‌حساب می‌آید؛ برای مثال، کنترل گاز فلر در پایین‌دست. باتوجه به موارد گفته‌شده، از آنجایی ‌که به‌عنوان یک کشور نفتخیز شناخته می‌شویم، برای ادامه فعالیت‌های صنعتی باید راهکارهای سازگارانه را عملیاتی کنیم و با فناوری بتوانیم پوشش گیاهی بیشتری تولید و حتی کربن را در خاک ذخیره کنیم و هرچقدر بتوانیم چنین راهکاری را درپیش بگیریم، به‌نوعی به آن سازگاری مطلوب نزدیک‌تر خواهیم شد.