مدیریت پسماند ضرورتها و چالشها
سعید مرادی کیا ـ کارشناس مدیریت پسماندهای شهری
در ماده ۲ قانون مدیریت پسماند که مصوب سال ۱۳۸۳ است، پسماندها به ۵ دسته تقسیم میشوند. مدیریت پسماندهای عادی در ماده ۷ همین قانون به شهرداریها سپرده شده و مقصد اصلی پسماندهای شهری تهران سایت مجتمع پردازش و دفع آرادکوه در جنوبشرق تهران است. فرآیند دفع پسماندهای مخلوط شهری در این سایتها با بکارگیری چند فناوری انجام میشود که معروفترین آن فناوری MBT (تصفیه مکانیکی ـ بیولوژیکی) است. پسماندهای تر در فرآیندی تحتعنوان کمپوستسازی به پشتههایی به ارتفاع ۲ و عرض ۴ متر تبدیل میشوند که طول آن بسته به وسعت زمین میتواند از ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر باشد. نزدیک به ۲ ماه این پسماندها در این سایتها باقی میمانند و باید زیر و رو شوند، بهعبارتروشنتر، پشت و رو شوند تا هوا در بین آنها جریان یابد. این فرآیند زیر و رو شدن توسط ماشینآلات مختلف و برنامه زمانبندی انجام میشود، چراکه فعالیت میکروارگانیسمهای موجود در داخل این پشتههای بزرگ زبالههای تر که پر از مواد غذایی است، باعث میشود دما تا ۷۰ درجه بالا رود. در این شرایط مواد غذایی تجزیه و آب موجود هم بخار میشود. فرآیند کمپوستسازی باید هوازی باشد، یعنی هوا باید در لایههای پشتههای پسماند رسوخ داشته باشد. اما اگر عمل هوادهی درست و بهموقع انجام نشود، این فرآیند از فاز هوازی که دیاکسیدکربن و بخار آب تولید میکند، به فاز بیهوازی تبدیل میشود. در فاز بیهوازی H ۲ S یا سولفید هیدروژن و گاز متان منتشر میشود. گاز H ۲ S بدبو و زننده است و انتشار آن فضا را آغشته به بوی تخممرغ فاسد یا معده انسان میکند. بنابراین، یکی از منابع تولید بو در سایتهای دفع پسماندها، سولفید هیدروژن است که بهدلیل بیهوازی شدن فرآیند گفتهشده ـ اینکه بهموقع توسط ماشینآلات پشت و رو نمیشوند ـ مشام جنوب تهران را میآزارد.
فرآیند ساخت کمپوست نیازمند کاربرد فناوری خاصی نیست. دلیل اینکه در سایتهای دفع زباله این فرآیند بهدرستی انجام نمیشود، ارزش کم مالی کمپوست یا کود ارگانیک نسبت به کود طبیعی است. بههمیندلیل با اینکه کود سالمتری است، ساخت و تولید آن صرفه اقتصادی در ایران ندارد.
از آنجایی که به کودهای شیمیایی یارانه تعلق میگیرند و مافیای پشت آن هم قدرت بیشتری در بازار دارند، استفاده از کودهای طبیعی کمتر است. بهعبارتروشنتر، این یارانه دولتی باعث شده است فروش کود طبیعی در بازار شکست بخورد و کشاورزان بهدلیل نرخ کمتر کود شیمیایی ترجیح بدهند از کود شیمیایی استفاده کنند. بههمیندلیل اغلب کشاورزان از کودهای ارگانیک کمتر استفاده میکنند. متاسفانه بارها تلاش شده است که یارانه از کودهای شیمیایی به کودهای ارگانیک تعلق گیرد، اما واکنش شدید مافیای کود شیمیایی را بهدنبال داشت و حتی فعالان عرصه ساخت کود ارگانیک را تهدید هم کردهاند. این بیارزشی مادی کمپوست در ایران باعث شده است که پیمانکاران تمایلی برای ساخت و تهیه کمپوست از پسماندهای تر نداشته باشند و فرآیند هوادهی هم اتفاق نیفتد. از طرفی هم، چون تفکیک در مبدأ ضعیفی داریم، معمولا استاندارد ملی به کمپوستهای تهیهشده تعلق نمیگیرد. تاکنون هیچ کلانشهری نتوانسته است استاندارد ملی کمپوست ارگانیک را دریافت کند تا بتواند آن را به کشاورزان بفروشد. منشأ دیگر بو در سایتهای دفع زباله، شیرابههای پسماندها است. بهدلیل اینکه تقریبا همه پسماندها اعم شیمیایی، صنعتی، کارخانهای و پزشکی یک جا ریخته میشود، شیرابه حاصل از آن مایع غلیظی از ترکیب انواع زباله است. شیرابهها بهدلیل وجود میکروارگانیزمها و چون پر از مواد شیمیایی مختلف است، بوی بسیار نامطبوعی را تولید میکند.
بهعبارتروشنتر، یکی از عمدهترین و مهمترین منابع آلوده منتشرکننده بو حوضچههای ذخیرهسازی تصفیه و تبخیر شیرابهها هستند. در برخی واحدهای تصفیهخانه این شیرابهها تصفیه میشوند که هزینه زیادی را میطلبد. در برخی مراکز هم از روشهای ارزانتری استفاده میکنند. در واقع در مراکز دفع چالههایی کنده میشوند و شیرآبه که از پای کوه زباله پایین میآید، در حوضچهای ذخیره میشود. پس از تهنشین شدن لجنهای آن با پمپ یا لولههای پلیاتیلنی روی مرکز دفع میگذارند. در این فرآیند بخشی از آن خودپالایی و بخشی هم توسط نور خورشید و باد تبخیر میشوند. در واقع، با پمپ و نور خورشید به حذف شیرابه میپردازند که روش ارزانقیمتتری است. در نتیجه، بادی که از روی حوضچه شیرابهها گذر میکند، منجر به انتشار بوی نامطبوع در فضا میشود. یعنی کوههای زباله و شیرابهها عمدهترین دلایل بوی نامطبوع پسماندها در سایتهای دفع زباله در کلانشهرهای کشور هستند.
برخی از گازهای منتشرشده آلاینده هستند. بهویژه آنهایی که ترکیبات شیمیایی و حلقوی دارند معمولا در شیرابههای مرکز دفن وجود دارند، اما برخی هم فاقد آلایندگی هستند.نخستین اقدام برای کاهش این میزان از بو، ایجاد نظم در مراحل اولیه تولید و تفکیک زباله است. در قوانین مربوط به مدیریت پسماند موضوعی وجود دارد به نام امتداد مسئولیت تولیدکننده. طبق این قانون باید هر کارخانهداری در ازای تولید هر محصول و پسماند آن پاسخگو باشد. این فرآیند در قانون آورده شده است، اما متاسفانه در کشور اجرا نمیشود. معمولا بستهبندی محصولاتی که در کشور تولید میشود، بدون نظارت پسماندی روانه بازار مصرف میشوند.