هامون در انتظار وعده‌های سیاسی
علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو پس از سفر خود به افغانستان از گفت‌وگو با طرف افغانستانی درباره معاهده ۱۳۵۱ و پرداخت حقابه از هیرمند خبر داد.
علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو پس از سفر خود به افغانستان از گفت‌وگو با طرف افغانستانی درباره معاهده ۱۳۵۱ و پرداخت حقابه از هیرمند خبر داد. وی با توضیح اینکه حقابه ایران از سد کجکی افغانستان آزاد شده و به بند کمال‌خان در ٧٠ کیلومتری مرز ایران می‌رسد، گفت: در جنوب منطقه بند کمال‌خان، منطقه‌ای به‌نام گود زره وجود دارد که آب در پروژه استکباری حقابه هیرمند به آن منطقه انحراف پیدا می‌کند. وی در ادامه به آزاد نشدن حقابه ایران با احداث این بند انحرافی در یکی دو سال اخیر، اشاره کرد و گفت: در این سفر، طرف افغانی پذیرفت که دیگر آبی به سمت منطقه گود زره جاری نشود و آب در مسیر خود به ایران وارد شود. براساس معاهده‌ای که در سال ۱۳۵۱ بین دولت وقت ایران و افغانستان امضا شد، افغانستان متعهد شد حقابه ایران از رود هیرمند را تامین کند که میزان آن معادل ۸۲۰ میلیون مترمکعب در سال آب است. در چند سال گذشته به علت کم‌بارشی و سدسازی در بالادست هیرمند آبی به ایران نرسید و دریاچه هامون خشک شد. تالاب بینالمللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریای خزر و دریاچه ارومیه، هفتمین تالاب بینالمللی جهان و یکی از ذخیره‌‌گاه‌های زیستکره در ایران است.
هامون تشنه است
محسن موسوی‌خوانساری، کارشناس آب در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: حقابه هیرمند از دو منظر حقابه کشاورزی و شرب و حقابه دریاچه هامون قابل‌بررسی است. در سال ۱۳۵۱ معاهده‌ای بین ایران و افغانستان بابت حقابه ایران از رود هیرمند انجام شد. براساس این معاهده، طبق یک تقویم زمانی و فصل کشت، آب هیرمند رهاسازی می‌شود.
این تقویم زمانی باید از سوی دو طرف رعایت شود. اما نکته اینجاست که در این معاهده، آب رهاسازی شده برای تامین آب شرب و مصرف کشاورزی است.
سد کجکی در افغانستان که روی رودخانه هیرمند در دهه ۳۰ شمسی احداث شد، وظیفه دارد آب تنظیم‌شده‌ای را به سمت ایران برای مصرف شرب و کشاورزی بفرستد که میزان آن ۸۲۰ میلیون مترمکعب است و در شرایطی تا ۸۶۰ میلیون مترمکعب هم افزایش پیدا می‌کند. آن چیزی که در این پروتکل قید نشده، حقابه محیط‌زیستی مربوط به دریاچه هامون است.
موسوی خوانساری گفت: در چند دهه گذشته، حقابه محیط‌زیستی دریاچه هامون همیشه به‌وسیله سیلاب تامین می‌شده است. این سیلاب از افغانستان جاری می‌شده، به خاک ایران می‌رسیده و دریاچه هامون را سیراب می‌کرده است. هامون به‌تنهایی حدود ۵۶۰۰ کیلومترمربع وسعت دارد. با احتساب یک تا ۱.۵ متر عمق آب، نیاز آبی این دریاچه حدود ۷ میلیارد مترمکعب است.
نقش اکولوژیک و اقتصادی هامون
وی تصریح کرد: زمانی که دریاچه هامون سیراب است، بهره‌برداری‌های اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم از آن می‌شود که از آن جمله می‌توان به ماهیگیری، کشت علوفه و پرورش دام اشاره کرد. این دریاچه رطوبتی ایجاد می‌کند که منجر به کاهش دمای منطقه می‌شود.
همچنین زمانی که بادهای ۱۲۰ روزه می‌وزد دریاچه هامون تا حد زیادی از ایجاد گردوغبار جلوگیری می‌کند. دریاچه یا تالاب هامون تعدیل‌کننده دمای هوا، اصلاح‌کننده آلودگی‌های گردوغبار، تامین کننده مواد غذایی و بستری برای فعالیت مشاغل متنوع است.
این کارشناس آب گفت: حقابه‌ای که در معاهده ایران و افغانستان آمده نمی‌تواند نیاز آبی دریاچه هامون را تامین کند. حقابه این معاهده برای کشاورزی و شرب است و میزان آن ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب و برای حدود ۱۵۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی است. این حقابه مربوط به سیلابی نیست که بتواند هامون را سیراب کند، بلکه یک میزان آب تنظیم شده برای مصرف شرب و کشاورزی است. این آب به‌طور متوسط حدود ۲۶ مترمکعب بر ثانیه از سد کجکی رها و وارد ایران می‌شود.
وی اظهار دکرد: تالاب هامون که در کنوانسیون رامسر در سال ۱۳۵۴ ثبت شده، یک تالاب جهانی است و نقش مهمی در محیط‌زیست «زیستکره» دارد. همچنین این تالاب در سال ۱۳۹۴ به‌عنوان ذخیره‌گاه زیستکره ثبت بینالمللی شده است.
حقابه این تالاب باید از سوی دولت افغانستان در نظر گرفته شود و اجازه دهند جریان سیلاب به‌طرف آن هدایت شود. وزیر نیرو در سفر اخیر خود خبر داده که طرف افغانستانی پذیرفته که دیگر جریان آب به سمت شوره‌زار گودزره منحرف نشود و آب در مسیر طبیعی خود به سمت ایران جریان یابد.
البته مشخص نیست این مسئله به صورت کتبی درآمده یا خیر و فعلا فقط به صورت شفاهی اعلام شده است.
وی اضافه کرد: در چند سال گذشته با ایجاد بند انحرافی در سد کمال‌خان، هر گاه سیلابی می‌آمد از طریق سرریز به سمت گودزره می‌رفت.
براساس توافقی که شده قرار است از این سد هیچ آبی به سمت گودزره نرود و اگر سیلابی واقع شد، تمهیداتی اندیشیده شود که آب به سمت ایران بیاید.
این کارشناس آب گفت: در ۲۰ سال گذشته، سالانه بین ۲ تا ۳ میلیارد مترمکعب سیلاب از افغانستان وارد خاک ایران شده است. آخرین سیلاب مربوط به سال ۹۸ است که تا همین اواخر نیز توانسته بود چاه‌نیمه‌ها را زنده نگه دارد.
وی در پایان گفت: بنابراین برای احیای تالاب هامون به‌شدت به سیلاب ورودی از هیرمند نیاز داریم. ظاهرا در سفر اخیر وزیر نیرو به افغانستان توافق شده هم پروتکل اجرا شود و ۸۲۰ میلیون مترمکعب برای تامین نیاز کشاورزی و شرب وارد ایران شود و هم اینکه آبی به سمت گودزره نرود تا سیلاب وارد ایران شود و به هامون برسد.
وعده‌های بی‌سرانجام
مصطفی فداییفرد، مدیر پیشین طرح جامع آب کشور در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: در جهان امروز درگیری‌ها بر سر مسائلی مانند نفت و گاز رفته‌رفته به حاشیه می‌رود و جای آن را درگیری‌ها و جنگ بر سر آب می‌گیرد. کمبود منابع آب به حدی است که حتی کشوری مثل انگلیس که بارش متوسط سالانه آن بیش از هزار میلی‌متر است آب را جیره‌بندی می‌کند.
فداییفرد ادامه داد: در حال حاضر ترکیه تلاش می‌کند مانع خروج آب ارس و سرشاخه‌های دجله و فرات از مرزهایش شود تا با مدیریت آب قدرت سیاسی خود را افزایش دهد. افغانستان نیز با منحرف کردن آب هیرمند قصد همین کار را دارد. البته خود ایران نیز چنین رویکردی دارد و بر جریان آب‌های مشترک خود با کشورها سد ساخته و آن را تحت کنترل درآورده است.
این پژوهشگر آب و محیط‌زیست گفت: کشور افغانستان سعی می‌کند با دادن وعده برای خود زمان بخرد. پیش از این نیز از طرف وزارت نیرو افراد زیادی به افغانستان رفتند و قول‌ها و وعده‌هایی داده شده، اما تاکنون تنها عدم‌پایبندی خود را به حقابه ایران نشان دادند. افغانستان به‌دنبال زمان است تا مدیریت سازه‌ای خود را بر هیرمند پیش ببرد و بتواند از طریق کنترل آب به قدرت بیشتری دست پیدا کند.
وی ادامه داد: وزیر نیرو در صحبت‌های خود از موافقت طرف افغانستانی نسبت به جاری نشدن آب به سمت منطقه گود زره و ورود جریان آب در مسیر طبیعی خود به ایران به ایران خبر داده است. اینکه فکر کنیم افغانستان در عمل این مسئله را می‌پذیرد و به آن پایبند می‌ماند، ساده‌انگارانه است. متاسفانه در چند روز گذشته این امیدواری از طریق رسانه‌ها ایجاد شده، اما واقعیت این است که این اتفاق نخواهد افتاد. یقین داشته باشید چنین تصمیمی با صحبت و گفت‌وگو پیش نمی‌رود، بلکه باید مذاکره و به‌اصطلاح بده‌بستانی انجام شود.
وی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان تضمینی نسبت به وعده‌های طرف افغانستانی داشت، گفت: برای ایجاد تضمین باید تفاهمنامه و قرارداد جدیدی بنویسند تا عطف به آن شود. اما اینکه به صورت شفاهی صحبتی می‌شود، تضمینی برای عملی شدن آن نخواهد بود، چراکه در یک سال اخیر از این‌دست نشست‌ها و گفت‌وگوها زیاد شده است. حتی پیش از قدرت گرفتن طالبان نیز این گفت‌وگوها انجام‌شده بود، اما نتیجه واقعی به‌دنبال نداشت.
وی اضافه کرد: همان‌طور که گفته شد، این اتفاق در قالب تفاهمنامه‌های جدید و مثلا با در نظر گرفتن بده‌بستان‌های اقتصادی، امکان عملی شدن دارد. ایران باید از ظرفیت‌های خود برای این مسئله استفاده کند. به‌طور مثال، ایران می‌تواند راه ترانزیتی ایجاد کند تا برخی از نیازهای طرف افغانستانی برطرف شود.
آب مایه حیات جامعه و اقتصاد
فداییفرد گفت: امروز دیگر برای همه روشن شده که مسئله آب از مسائل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی جدا نیست. ما هرچه در سیاست‌های خود نسبت به مسئله تامین آب و حقابه ضعیف عمل کنیم، در مسائلی مثل اقتصاد و سیاست نیز دچار ضعف می‌شویم. در حال حاضر سیاست‌های کلان حاکمیتی دچار مشکلاتی شده که ایران را به لحاظ بینالمللی ضعیف کرده است.
وی افزود: اگر ایران قدرتی داشت افغانستان نمی‌توانست لحظه‌ای آب هیرمند را روی آن ببندد. در حال حاضر ترکیه نیز با این اهرم فشار اعمال قدرت می‌کند. ترکیه در زمانی که در ایران انقلاب شده بود، شروع به مطالعات سدسازی و کنترل آب کرد، در جنگ ایران و عراق احداث آن را آغاز کرد و حالا دارد از آن بهره‌برداری می‌کند. در واقع ترکیه در بدترین شرایط سیاسی و امنیتی ایران، عراق و سوریه فعالیت‌های خود را در این حوزه پیش برد. حال امروز به‌طور جدی آب ورودی به این ۳ کشور را کنترل و از عراق در قبال آب، نفت طلب می‌کند.
وی با اشاره به اینکه عدم‌پرداخت حقابه محیط‌زیستی ایران از طرف افغانستان فاجعه محیط‌زیستی ایجاد کرده، گفت: یکی از اساسی‌ترین مشکلات ایجاد شده خشکیده شدن دریاچه هامون و ایجاد گردوغبارها در بازه طولانی‌تری نسبت به گذشته است. اگر حقابه محیط‌زیستی این منطقه تامین شود، حدودا سالی یک ماه با پدیده گردوغبار روبه‌رو هستیم، اما وقتی این حقابه پرداخت نمی‌شود این زمان به ۶ ماه در سال افزایش پیدا می‌کند. عدم‌پرداخت حقابه به کسب‌وکارهای مردم منطقه ضربه جدی وارد می‌کند و منجر به توسعه قاچاق می‌شود. به خطر افتادن معیشت مردم منطقه نیز مشکلات اجتماعی فراوانی را به همراه خواهد داشت. در مرحله بعد این مشکلات اجتماعی تبدیل به مشکلات سیاسی و پس از آن امنیتی می‌شود؛ بنابراین ضروری است که در امر توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط‌زیست تلاش‌های جدی انجام شود.
سخن پایانی
برخی کارشناسان معتقدند گفت‌وگوها و وعده‌های ایران و افغانستان تا زمانی که در قالب قرارداد جدیدی درنیاید، ضمانت اجرایی نخواهد داشت، چراکه این دست گفت‌وگوها بارها تکرار شده اما بی‌نتیجه مانده است. با این حال، وزیر نیرو نسبت به رهاسازی حقابه ایران در روزهای پیش‌رو اظهار امیدواری کرده است.
