پوشش گیاهی، نیازمند یک برنامه جدید
بهلول علیجانی-پدر دانش اقلیمشناسی سینوپتیک
مقابله با تهدیدات تغییرات اقلیمی روز به روز برای جوامع بشری مهمتر از روز قبل میشود. گرمایش بیسابقه کره زمین موجب بروز تهدیداتی است که اگر از امروز برای آن چارهاندیشی نکنیم، محکوم به از دست دادن امنیت غذایی میشویم. بیشک برای مقابله با تهدیدات تغییرات اقلیمی، ابتدا باید شناخت دقیقی از روند تغییرات دما در یک تا ۲ دهه آینده کسب کنیم، چرا که نخستین نشانه تغییرات اقلیمی، تغییرات دمایی است که بر دیگر عناصر اقلیمی نظیر بارش، نم نسبی، رطوبت خاک و... اثر میگذارد. بنابراین، دانستن شرایط آینده اقلیمی نواحی امروز بیش از هر مورد دیگری در بحث محیطزیست اهمیت دارد. بنابراین، تغییر اقلیم از این نظر بر انقراض گونههای گیاهی اثر دارد که اگر افزایش دما بالاتر از حد تحمل زندگی گیاهان باشد، واضح است که راه انقراض را در پیش میگیرند. حال اینکه ما از چه راههایی میتوانیم پی به چنین اوضاعی ببریم، بستگی به شناختی دارد که از محیط کسب میکنیم؛ اگر میخواهیم دقیقا بررسی کنیم که گونههای گیاهی از نظر تغییرات دمایی تا چه دمایی را تحمل میکنند، باید دید ظرف ۲ یا ۳ دهه آینده، دمای مناطق مختلف کشور از آستانهها تجاوز میکند یا خیر. گیاهان در مواجهه با تهدیدات تغییرات اقلیمی، بیش از دیگر موجودات در معرض انقراض قرار میگیرند. در واقع، تغییرات اقلیمی روی حیوانات هم اثر میگذارد، اما گیاهان واکنش سریعتری به آن نشان میدهند. در واقع، از آنجایی که بیشتر جانوران قدرت حرکت بالایی دارند، در مواجهه با مخاطرات اقلیمی نظیر آب و مواد غذایی کم، زیستگاه دیگری را برای خود انتخاب میکنند، هرچند گیاهان هم کوچ میکنند، اما معمولا در بازههای زمانی طولانیتری این اتفاق میافتد، بنابراین خسارت تغییر در گیاهان بیشتر است. هر موجودی در کره زمین با در نظر گرفتن تمامی جوانب محیطی نظیر رطوبت، حاصلخیزی و املاح موجود در خاک، نم نسبی، دما و...، حد آسایش خاص خود را دارد. بهعبارت روشنتر، اقلیمشناسان در نمودارهایی به تناسب شرایط مطلوب زیستی هر نوع از جانداران محدوده آسایش آنها را تعیین کردهاند و این محدوده تعیین میکند که زیستگاه کدام نوع از جانداران در کدام منطقه کره زمین باشد. تمامی موجودات در محدوده آسایش خود قرار دارند که نمیتوانند براساس نمودارهای اقلیمی بالاتر یا پایینتر از آن محدوده آسایش زندگی کنند. برای مثال، دستهای از گیاهان در محدوده دمایی ۵- تا ۴۰+ درجه میتوانند به زیست خود ادامه دهند و اگر شرایطی حاکم شود که گیاهی خارج از این محدوده دمایی قرار گیرد، قادر به ادامه حیات نخواهد بود.
بیشک شناخت از محدودیت دمایی گیاهان میتواند کمک شایانی به آمایش دقیق مکانی کند. برای مثال، با دانش محدودیت آلایندگی گیاهان میتوان میزان و محدودیت کشت آنها را باتوجه به شرایط فعلی تعیین کرد. بهعنوانمثال، گیاهانی که در محدوده باریک منواکسیدکربن قرار دارند، نباید در خیابان کاشته شوند. کسب آگاهی درباره آشیانههای زیست گیاهان درباره عناصر مختلف امری ضروری است؛ برای مثال، از آنجایی که گیاهان آب را از خاک میمکند، باید فشاری از ۳ تا ۱۵ اتمسفر را متحمل شوند. در واقع، گیاه نیازمند حداقل فشار برای دریافت آب از خاک است. برای مثال، گیاه خیار بیشتر از ۳ اتمسفر قدرت مکش ندارد و باید خاک بهقدری مرطوب باشد که گیاه بتواند با فشار ۲ تا ۳ اتمسفری آب را وارد ساقه خود کند، اما گیاهان سازگار با اقلیم بیابانی از حداکثر فشار بهرهمند هستند. بنابراین، باید دید تا یک یا ۲ دهه آینده وضعیت اقلیمی یک منطقه چگونه خواهد بود تا بتوان گیاهان سازگارتری را کشت کرد. تاثیر تهدیدات تغییرات اقلیمی روی گیاهان، نمونههای مختلفی دارد. گیاهی ممکن است بهمحض قرارگیری در خارج از حد آسایش، نتواند تحمل کند، اما گیاهی دیگر واکنش دیگری نشان دهد و شاید برخی گیاهان هم هیچ مشکلی نداشته باشند و به زیست خود ادامه بدهند. یکی از راهکارهای مهم مقابله با تغییرات اقلیمی و جلوگیری از انقراض گونههای زیستی، دانش کافی از شرایط آینده موجودات با آن شرایط است که بشر را در انتظار بحران قرار میدهد. در حقیقت، انسانها باید از امروز به فکر آن دسته از مخاطرات تدریجی باشند که ۳ الی ۴ دهه آینده گریبان آنها را میگیرد.