معاملات این گواهی ابتدا با محدودیت‌هایی همراه بود که براساس آن اشخاص حقیقی و حقوقی دارای قرارداد با شرکت‌های سبدگردان (دارندگان کد PRX ) ملزم به خرید دست‌کم ‌هزار برگه بودند و اشخاص حقیقی اجازه خرید این گواهی‌ها را نداشتند.

اکنون پس از گذشت ۳ ماه از آغاز معاملات گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی شاهد تغییراتی در محدودیت‌ها هستیم. براساس درخواست کارگروه سبدگردانی کانون نهادهای سرمایه‌گذاری ایران و مصوبه هیات مدیره بورس انرژی، از ۲۱ خرداد دارندگان کد PRX می‌توانند با رعایت حداقل خرید ۱۰ برگه در بازار این گواهی‌ها شرکت کنند، همچنین سایر اشخاص حقیقی مجاز شدند که با رعایت حداقل خرید ‌هزار بشکه در این معاملات شرکت کنند. به این ترتیب در قالب ابزار گواهی سپرده کالایی نفتی هر شخص حقوقی بدون داشتن روابط خاصی می‌تواند به معاملات نفت خام و میعات گازی کشور ورود کند.

روند کار با گواهی سپرده کالایی

گواهی سپرده کالایی یک ورقه بهادار است که در بورس قابلیت پذیرش و معاملات دارد. این اوراق گواهی از یک کالای معینی که در بورس پذیرش شده، نشأت می‌گیرد. شرکتی که متقاضی است اول انباری را نزد سازمان بورس مشخص و آن را پذیرش می‌کند. بعد که انبار پذیرفته شد، به‌ازای کالاهای موجود در انبار یک قبض انبار صادر می‌شود که این قبض توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی بنا بر واحدی که اعلام شده است، تبدیل به اوراق گواهی و به‌صورت الکترونیک در حساب ناشر وثیقه می‌شود و قابلیت معامله پیدا می‌کند.

مزایای معامله با گواهی سپرده کالایی

محمد خبری‌زاد، کارشناس بازار سرمایه بااشاره به ورود کالاها به بورس کالا در چند دهه اخیر تصریح کرد: درحال‌حاضر گواهی سپرده زعفران، شمش طلا و دیگر کالاها در بورس عرضه می‌شود. با تبدیل یک کالا به گواهی سپرده می‌توانیم دامنه مشتریان آن کالا را افزایش دهیم.

وی ضمن بیان این مطلب افزود: درحال‌حاضر، نفت مشتریان مخصوص خودش را دارد. افراد عادی نمی‌توانند در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند. حتی افرادی که سرمایه خوبی دارند، به‌خاطر ماهیت نفت امکان سرمایه‌گذاری مستقیم در این محصول را ندارند. وقتی کالایی مثل نفت تبدیل به گواهی سپرده می‌شود، افراد می‌توانند گواهی سپرده بخرند و در سررسید موردنظر، گواهی را به فروش برسانند. به این ترتیب، بستر برای ورود بخش خصوصی به معاملات آن کالا فراهم می‌شود.

این کارشناس بازار سرمایه در گفت‌وگو با ایسنا گفت: ورود بخش خصوصی به معاملات نفتی کشور در بستر بورس می‌تواند در مردمی‌سازی اقتصاد و افزایش شفافیت در خرید و فروش نفت کشورمان موثر باشد. کالاهای مختلف به‌ویژه محصولات کشاورزی به‌شدت در بورس کالا جا افتاده‌اند و طرح سپرده کالایی، کارآیی خود را نشان داده است. برای مثال، کشاورزان می‌توانند بدون هیچ واسطه‌ای کالای خود را در بورس کالا عرضه کنند و به این ترتیب، بستر مناسبی در بستر بورس در قالب طرح سپرده کالایی برای معاملات به‌وجود آمده است.

خبری‌زاد گفت: گواهی سپرده کالایی نفتی مزیت‌های زیادی دارد. اول اینکه، از قدرت نقدشوندگی بالایی برخوردار است، دوم، امکان انجام معامله روی آن وجود دارد. موضوع سوم این است که گواهی سپرده در سیستم بانکی کشور به‌عنوان یک دارایی کاملا پذیرفته شده است؛ به این معنا که با ارائه گواهی سپرده به بانک‌ها به سرمایه‌گذاران یک ضریب اعتباری داده می‌شود و می‌توانند تسهیلات دریافت کنند. باتوجه به این ویژگی‌ها می‌توانیم بگوییم که گواهی سپرده کالایی نفتی طرح خوبی است و می‌تواند برای اقتصاد کشور مفید باشد.

وی ادامه داد: در سپرده کالاهای مختلف، صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی و دیگر صندوق‌های سرمایه‌گذاری امکان مشارکت دارند. به این معنا که تامین مالی خوبی برای صاحبان گواهی انجام می‌شود. اگر این موضوع را در گواهی سپرده کالایی نفتی هم داشته باشیم، فروش نفت در داخل کشور راحت می‌شود.

این کارشناس بازار سرمایه ادامه داد: تسویه ریالی با بهای روز ارز و نرخ روز هر بشکه نفت می‌تواند پوشش ریسک بیشتری برای سرمایه‌گذاران داشته باشد، زیرا حتی اگر نرخ نفت کاهش پیدا کند، صاحبان سپرده می‌توانند از محل نوسانات ارزی منتفع شوند، اما موضوع مهم این است که دولت به‌روشنی مشخص کند که کدام نرخ ارز مبنای تسویه‌ها خواهد بود.

با گواهی سپرده نفت، بورس حرفه‌ای‌تر می‌شود

در همین حال، یک کارشناس اقتصادی به کمک گواهی سپرده نفت خام در راستای حرفه‌ای‌تر شدن بازار سرمایه اشاره کرد و گفت: اجازه به اشخاص حقیقی برای وارد شدن به معاملات گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی می‌تواند نقطه آغاز خوبی برای تحقق نقش‌آفرینی بخش خصوصی در صادرات نفت باشد. هابیل خاوری در گفت‌وگو با ایرنا، اجازه به اشخاص حقیقی برای وارد شدن به معاملات گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی و همچنین کاهش حداقل خرید دارندگان کد PRX به ۱۰ گواهی را ۲ قدم مهم برای رونق معاملات این گواهی‌ها دانست و گفت: این اتفاق می‌تواند نقطه آغاز خوبی برای تحقق نقش‌آفرینی بخش خصوصی در صادرات نفت باشد.

وی در این‌باره عنوان کرد: تسهیل معاملات گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی ظرفیت‌های آن دسته از اشخاص حقیقی و حقوقی را که می‌توانند بازارهای جدیدی برای نفت ایجاد کنند، آزاد می‌کند.

خاوری بااشاره به اینکه ریالی بودن تسویه گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی در کنار ارزی‌ بودن سفارش‌گیری مزیت‌های تازه‌ای را برای بازار سرمایه به‌همراه آورده است که پیش از آن وجود نداشت، اظهار کرد: این گواهی ارزش دارایی‌های سرمایه‌گذاران را به‌ ‎ صورت ارزی حفظ می‌کند و سرمایه‌ها از آسیب‌های ناشی از کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی در امان خواهند بود، همچنین ریالی بودن تسویه این گواهی باعث تسهیل نقدشوندگی آن می‌شود. این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی به‌عنوان ابزار جدید مالی نیز حائزاهمیت است، ادامه‌ داد: بسیاری از افراد علاقه‌مند هستند که در بازارهای نفتی معاملات مستقیم انجام دهند، این افراد تا پیش از این مجبور بودند به خرید سهام شرکت‌های پالایشی بسنده کنند، اما اکنون به کمک گواهی‌های سپرده نفت خام و میعانات گازی می‌توانند به‌طورمستقیم و فقط با تحلیل نرخ جهانی نفت و حامل‌های انرژی از مسیر بورس انرژی ایران وارد این بازار شوند. به‌گفته وی، اگر هدف از ایجاد گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی توسعه ابزارها و بازارهای مبتنی بر نفت در بازار سرمایه و پاسخ به نیاز سرمایه‌گذاری در این حوزه باشد، می‌توان این گواهی را یک نقطه مثبت و قوی در حوزه نفت دانست که در صورت افزایش حجم انتشار آن، شاهد تحولات عظیمی در حوزه نفت خواهیم بود.

این فعال بازار سرمایه همچنین خاطرنشان‌کرد: نفت کالایی راهبردی در ایران است و اثرات بسیار زیادی روی بازار سرمایه می‌گذارد، در نتیجه گواهی سپرده نفت خام قابلیت اثرگذاری‌های مثبت قابل‌توجهی را در راستای حرفه‌ای‌تر شدن بازار سرمایه دارد. وی در پایان گفت: همخوانی این ابزار مالی با استانداردهای بازار سرمایه نیز از اهمیت زیادی برخوردار است و براساس چیزی که در چارچوب قوانین و مقررات مربوط به ابزارهای مالی پذیرفته‌شده در بازار سرمایه مطرح شده است، گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی ابزاری استاندارد در بازار سرمایه است.

نواقص اوراق سلف نفتی رفع شد

یک استاد اقتصاد دانشگاه با بیان اینکه در طرح اوراق سلف نفتی، چیزی فروخته می‌شد که وجود نداشت و قرار بود در آینده استحصال شود، گفت: در گواهی سپرده کالایی نفت خام، نواقص اوراق سلف نفتی رفع شده و استقبال مردم افزایش یافته است؛ زیرا هم مردم سود می‌کنند و هم دولت. علی صوفی درباره مزیت‌های گواهی سپرده کالایی نفتی گفت: واقعیت این است که هر نوع کالایی اعم از نفت، خودرو و دیگر کالاها که وارد بورس شوند، روند خرید و فروش آنها شفاف می‌شود. با این اقدام دست دلال‌ها از معاملات کوتاه می‌شود، بستر رانت از بین می‌رود و قیمت‌ها هم شفاف می‌شوند. وی افزود: مهم‌ترین موضوع در اقتصاد هر کشوری نقطه تعادلی است که برای کالاها به‌دست می‌آید. نقطه‌ای که نه کمبود در آن هست و نه مازاد عرضه وجود دارد و بازار در تعادل قرار دارد. قیمت‌ها در بورس به تعادل می‌رسند و براساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند؛ بنابراین، بورس می‌تواند بستر مناسبی برای معاملات کالاهای راهبردی مانند نفت باشد. این کارشناس اقتصادی اظهار کرد: معمولا مافیاهای مختلف اعم از فعالان بخش دولتی یا صادرکنندگان و تولیدکنندگان یا دلالان در اقتصاد وجود دارند که مانع ورود کالاها به بورس می‌شوند.

به‌طورمثال، بارها تلاش شده است تا خودرو به بورس وارد شود، باوجود اینکه مردم استقبال می‌کنند، دولت رضایت دارد و بورس هم از این امر استقبال می‌کند، اما کسی نمی‌داند که چرا این امر تا حالا عملی نشده است. صوفی گفت: ما قبلا اوراق سلف نفتی را داشتیم که در عمل با شکست مواجه شد و نتوانست اهدافی را که برایش مشخص شده بود، محقق کند. در آن طرح، چیزی فروخته می‌شد که وجود نداشت و قرار بود در آینده استحصال شود اما در گواهی سپرده کالایی نفت خام، نواقص اوراق سلف نفتی رفع شده و استقبال مردم افزایش یافته است. در این طرح، هم مردم سود می‌کنند و هم دولت به‌لحاظ تامین بودجه نفع می‌برد. وی ادامه داد: مواردی مانند سررسید ۳۶ ماهه و اینکه هزینه انبارداری در ۱۸ ماهه اول رایگان است و در ۱۸ ماهه دوم صاحبان گواهی‌ها ملزم به پرداخت هزینه انبارداری ناچیزی هستند، یک نوع مشوق برای سرمایه‌گذاران است. این استاد دانشگاه تاکید کرد: در مراحل ابتدایی لازم است از این مشوق‌ها استفاده کنیم تا افراد به خرید این گواهی‌های سپرده تشویق شوند. احتمال دارد بعدا دولت این مشوق‌ها را حذف کند، اما الان که در ابتدای کار هستیم، وجود مشوق‌ها اتفاق خوبی است. اینکه تا چه اندازه از این طرح استقبال شود و مانند اوراق سلف نفتی به شکست نینجامد، به این موضوع بستگی دارد که ریسک‌ها کم، ثبات ارزی برقرار شود و نوسانات ارزی نداشته باشیم.

سخن پایانی

سرمایه‌گذاران معمولا به‌دنبال گزینه‌هایی برای سرمایه‌گذاری هستند که تاکنون در جامعه وجود نداشته است. گواهی سپرده نفت خام نیز طرح جدیدی است که برای جذب نقدینگی کشور مطرح شده و می‌تواند برای سرمایه‌گذاران به‌ویژه صندوق‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری که می‌توانند پوشش ریسک داشته باشند، جذاب باشد. بسیاری از کارشناسان معتقدند گواهی سپرده نفت خام که به‌عنوان بستری برای تنوع‌بخشی به روش‌های فروش نفت کشور مطرح شده است، مزیت‌های بی‌شماری دارد. این گروه معتقدند یکی از مزیت‌های طرح موردبحث این است که می‌تواند نقدینگی جامعه را مدیریت کند. از سوی دیگر، از آنجایی که در این طرح مابه‌ازای فیزیکی کالا در انبار موجود است، اطمینان‌خاطری به سپرده‌گذاران داده می‌شود؛ همچنین، در قالب این طرح خریداران داخلی نیز به معاملات نفتی کشور ورود می‌کنند و سهمی هم برای آنها دیده می‌شود؛ بنابراین، بستری برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی به‌وجود می‌آید و سرمایه‌گذاران می‌توانند از مزیت‌های آن بهره‌مند شوند. برخی نیز بر رفع انحصار فروش نفت از طریق وزارت نفت اشاره دارند و با این‌همه مخالفان این طرح نسبت به بروز رانت برای افراد خاص هشدار داده‌اند و معتقدند نظارت بر خریداران بخش خصوصی نفت باید با دقت بالا اعمال شود.