طرح جامع حمل‌ونقل به‌عنوان مهم‌ترین سند بالادستی برنامه‌ریزی و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور در سال‌های میانی دهه ۶۰ هجری خورشیدی موردتوجه ویژه قرار گرفت، اما به علل گوناگون تاکنون به‌سرانجام نرسیده، اما در چند سال اخیر به‌طورخاص و ویژه در دستور کار معاونت حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی قرار گرفته است.

به‌گفته معاون حمل‌ونقل وزیر راه و شهرسازی، در تلاش اخیر برای تدوین سند طرح جامع از توان مراکز برتر علمی و دانشگاهی و مهندسین مشاور با بالاترین رتبه‌ها در حوزه راه و حمل‌ونقل به‌صورت توامان استفاده شده و این طرح به‌صورت سیستماتیک در 3 بخش در حال پیشرفت است. فاز اول آن با عنوان پیش‌بینی تقاضا تا افق ۱۴۱۴ به اتمام رسیده و به‌عنوان ورودی فاز دوم با رویکرد تعیین شبکه بهینه حمل‌ونقل در شیوه‌های مختلف مورداستفاده و براساس شاخص‌ها و معیارهای حمل‌ونقلی، زیست‌محیطی و اقتصادی طراحی شده و در مراحل پایانی قرار دارد.

همزمان با پیشرفت فاز دوم، فاز سوم با عنوان طراحی تلفیقی شبکه حمل‌ونقل زمینی هوایی و دریایی در دست اجراست که ماحصل آن، طراحی شبکه‌ای یکپارچه برای جابه‌جایی بار و مسافر در شکل بهینه آن است. صمت در این گزارش مزایا و چالش‌های تدوین طرح جامع حمل‌ونقل را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

ضرورت همکاری سازمان‌ها در توسعه حمل‌ونقل

طبق اعلام وزارت راه و شهرسازی، اسناد متعددی همچون سیاست‌های کلی در بخش حمل‌ونقل، قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور، قانون توسعه حمل‌ونقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت، سند ملی آمایش سرزمین و سند آمایش مراکز لجستیک کشور به‌عنوان اسناد بالادستی آن موردبررسی قرار گرفته است. مسلما با همکاری و کوشش سازمان‌های زیرمجموعه و گروه‌های مشاور اعم از شرکت‌های مهندسین مشاور و دانشگاه‌ها، فرآیند مطالعات طرح جامع حمل‌ونقل کشور تکمیل و بستر مناسب برای برنامه‌ریزی و مدیریت کلان حوزه حمل‌ونقل فراهم می‌شود.باتوجه به اینکه هر کشوری در دنیا به وسیله حمل‌ونقل آن پیشرفت کرده است، می‌توان از اهمیت این موضوع باخبر شد. در بسیاری از کشورها عصر تکنولوژی و پیشرفت به‌همراه ایجاد جاده‌ها و به‌ویژه مسیرهای ریلی آمد و همراه با پیشرفت حمل‌ونقل صنعت شکل جدیدی گرفت. به‌طورکلی ایجاد خطوط جدید ریلی و جاده‌ای برمبنای طرح جامع حمل‌ونقل کشور بنا شده است؛ طرحی که در آن تمامی زیرساخت‌های موجود در نظر گرفته شده و برای توسعه بخش حمل‌ونقل کشوری نقشه‌راه کشیده شده است؛ هرچند این طرح‌ها معمولا آن‌طور که باید و شاید در کشور اجرا نمی‌شوند. طرح بزرگ راه‌های تهران ـ شمال از این دست طرح‌ها است که سال‌هاست در دست اجرا است. طرح‌های بسیاری هم در حوزه راه‌های شهری و روستایی در حال اجراست که هرکدام باتوجه به موقعیت خود با وقفه زیادی روبه‌رو شده‌اند. ضرورت دارد تا در تمامی طرح‌های حمل‌ونقل کارشناسان به‌وسیله مشورت‌هایی که می‌دهند، زمینه اجرای طرح‌های موفق‌تر را فراهم کنند.

طرح جامع، آینه موفقیت حمل‌ونقل کشور است

علی حسینی، رئیس پیشین کمیسیون حمل‌ونقل اتاق ایران و فعال اقتصادی در حوزه لجستیک، پیرامون طرح جامع حمل‌ونقل کشور به صمت گفت: بهره‌وری حمل‌ونقل در کشور موضوعی است که در سال ۱۴۰۰ در اتاق بازرگانی ایران موردبررسی قرار گرفت و تحقیق و پژوهش‌های متعددی درباره ارتباط طرح جامع حمل‌ونقل با سهم نرخ تمام‌شده و حوزه لجستیک انجام گرفت که با مطالعه آنها می‌توانیم دورنمای مناسبی از مشکلات حمل‌ونقل در بخش‌های مختلف به‌دست بیاوریم. طرح جامع حمل‌ونقل در بسیاری از کشورها به بهره‌برداری رسیده و موفقیت‌های زیادی در این زمینه به‌دست آمده است، اما اینکه چرا ما نمی‌توانیم این طرح را بعد از ۲۰ سال به‌طورکامل اجرایی کنیم، دلایل متعددی دارد.

وی در ادامه افزود: طرح مذکور تمام زوایای توسعه حمل‌ونقل را شامل می‌شود و به ما نشان می‌دهد که در چه حوزه‌هایی ضعف و نیاز به برنامه‌ریزی داریم. مسلما با بررسی، تحقیق و تفحص بر چالش‌های موجود بهترین تصمیم‌گیری برای آینده حمل‌ونقل کشور گرفته می‌شود که البته این برنامه‌ریزی‌ها هم به‌صورت بلندمدت و هم به‌شکل کوتاه‌مدت است. شکی نیست که اجرایی شدن چنین طرح‌هایی به رشد و توسعه کشور کمک می‌کند و بودجه سنواتی و برنامه‌های ۵ ساله توسعه را در مسیر بهتری قرار می‌دهد.

ادغام وزارت راه و شهرسازی اشتباه بود

رئیس پیشین کمیسیون حمل‌ونقل اتاق ایران با بیان اینکه دولت برای پیشبرد برنامه‌های توسعه، نیاز مبرمی به طرح‌های جامع دارد تا با دید بازتری نسبت به حل مشکلات اقدام کند، افزود: بنده اعتقاد دارم که یکی از مشکلات ما در این حوزه به ادغام وزارت راه و شهرسازی مرتبط است، چراکه وزارت راه و شهرسازی در عمل به موضوع حمل‌ونقل نگاه درجه دوم دارد. یکی از چالش‌هایی که صاحبان و فعالان حمل‌ونقل در تمام شیوه‌ها بر آن تاکید دارند، این است که وزارت راه و شهرسازی در حوزه حمل‌ونقل کشور تحرک مناسبی ندارد و نمی‌تواند این بخش را به‌خوبی مدیریت کند.

وی خاطرنشان کرد: متاسفانه ضعف در برنامه‌ریزی کشور ما را به‌جایی کشانده که در همه ناوگان‌های حمل‌ونقل دچار ضعف هستیم که با بررسی آنها درمی‌یابیم که ما در هیچ‌یک از بخش‌های حمل‌ونقل ریلی، دریایی، جاده‌ای و هوایی سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی جامعی نداریم. در چنین شرایطی، می‌طلبد که ما نه‌تنها در حوزه حمل‌ونقل بلکه در تمام حوزه‌ها، طرح جامع داشته باشیم تا با سرعت بیشتری بتوانیم ضعف‌های موجود را به نقطه قوت تبدیل کنیم. بنده در این سال‌ها طرح جامع حمل‌ونقل را بارها مرور کرده‌ام، اما به‌ندرت به موردی برخورده‌ام که یک طرح به مرحله اجرا رسیده و به اهدافش جامه‌عمل پوشانده باشد.

ضعف در حمل‌ونقل بین‌المللی آشکار است

این فعال اقتصادی در حوزه لجستیک با تاکید بر این نکته که کشور ما در حمل‌ونقل بین‌المللی نیز ضعف‌های زیادی دارد؛ به صمت توضیح داد: ما نیاز داریم تا سیستم حمل‌ونقل را در بخش بین‌المللی نیز تقویت کنیم، زیرا خیلی از کشورهای همسایه کامیون‌های ما را به مرز خود راه نمی‌دهند. همچنین، تحریم‌های غرب نیز در روند رشد و توسعه سیستم حمل‌ونقل ما بی‌تاثیر نبوده و در بسیاری از مواقع سد راهی در مسیر پیشرفت‌مان شده است.

وی در پایان یادآور شد: نیاز است که کشور ما برای ساماندهی جامعه حمل‌ونقل در یک بازده ۵ تا ۱۰ ساله بازنگری مناسبی صورت دهد؛ زیرا حمل‌ونقل موضوعی است که مرتب در حال بروزرسانی است و ما نباید از دنیا عقب بمانیم. از سوی دیگر، حمل‌ونقل بین‌المللی ما می‌تواند با توانمندسازی کریدورهای شمال ـ جنوب و شرق ـ غرب به اهداف بزرگی دست پیدا کند. امید است با توجه مسئولان و هماهنگی نهادهای مختلف با یکدیگر، حمل و نقل در کشور ما توسعه یابد.

تمرکز بودجه بر پروژه‌های عمرانی

علی ضیایی، کارشناس حمل‌ونقل به صمت گفت: طرح جامع حمل‌ونقل یکی از ضرورت‌های حوزه لجستیک در کشور ما است و باید به آن اهمیت داد. این نکته را مسئولان می‌توانند در سازمان برنامه و بودجه بهتر بررسی کنند. در سال‌های گذشته، مبالغ قابل‌توجهی در حدود ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار میلیارد تومان به‌عنوان بودجه توسعه بخش عمرانی و زیرساختی تصویب و اعطا شده اما بخش قابل‌توجهی از این بودجه در پروژه‌های مختلف صرف شد و متاسفانه عملکرد خاصی نداشت، زیرا به‌صورت بهینه در موارد موردنیاز صرف نشد. به‌عنوان‌مثال، در حال‌ حاضر برای اجرای تنها ۳۸پروژه راه‌آهنی در خطوط جدید با مشکلاتی روبه‌رو هستیم، در حالی که تعداد کل پروژه‌های راه‌آهن در کشور بیش از ۱۲۰پروژه است. وی در ادامه افزود: ما در حال بودجه‌بندی برای چنین طرح‌هایی هستیم که با استفاده از یک زمان‌بندی ساده، می‌توانیم تا ۷۰ تا ۸۰ سال زمان برای اتمام کامل آنها را تخمین بزنیم. این طرح‌ها به‌صورت سالانه با دریافت بودجه‌های کوچک به‌تدریج پیشروی می‌کنند. با افزایش مدت زمان اجرای این پروژه‌ها، هزینه‌های نگهداری نیز از هزینه‌های احداث بیشتر می‌شوند. بنابراین، برای بروزرسانی این طرح‌ها، باید علاوه بر بودجه‌ای که برای احداث یک پروژه صرف می‌شود، برای نگهداری آن نیز در نظر گرفته شود. به‌همین‌دلیل، ضرورت دارد که با تمرکز بر چند پروژه عمرانی و حمل‌ونقل مشخص، از هدررفت سرمایه‌های ملی جلوگیری شود.

پروژه‌های پوچ برای هیچ!

ضیایی خاطرنشان کرد: طرح جامع حمل‌ونقل یک برنامه است که پروژه‌های عمرانی کشور را دسته‌بندی و سازمان‌ها و نهادهای تصمیم‌گیری و اجرایی را ملزم به بودجه‌بندی و برنامه‌ریزی می‌کند. در کشور ما، بسیاری از پروژه‌های عمرانی به‌صورت سیاسی و غیربهینه انجام و به‌طورمقطعی بودجه‌ای برای آنها اختصاص داده می‌شود، اما در نهایت هیچ اقدامی انجام نمی‌گیرد و این پروژه‌ها تنها منجر به هدررفت بودجه کشور می‌شوند. این پروژه‌ها در بلندمدت هیچ سودی برای کشور به‌همراه ندارند. متاسفانه، این مشکل در حوزه فرودگاه‌ها، راه‌آهن، حمل‌ونقل دریایی و توسعه بنادر به‌وفور مشاهده می‌شود. وی افزود: حمل‌ونقل و ترانزیت یکی از زمینه‌های اشتغالزا در اقتصاد است و به اجرای پروژه‌های مختلف کمک می‌کند. در حال‌ حاضر، میلیون‌ها نفر از این حوزه به‌عنوان منابع درآمدزایی بهره می‌برند. از آنجا که موقعیت جغرافیایی ما فرصت بزرگی را برای بهره‌برداری از این حوزه فراهم کرده است، نادیده گرفتن این فرصت‌ها منجر به از دست دادن فرصت‌های مناسب در توسعه اقتصادی، برقراری روابط بین‌المللی و ایجاد هزاران شغل مناسب خواهد شد. ضیایی در پایان گفت: متاسفانه، در کشور ما اقدامات زیادی برای اجرای پروژه‌های عمرانی انجام گرفته است، اما جز چند تجربه موفق، نتیجه‌ای به‌دست نیامده است. این اقدامات باعث بار سنگینی بر دولت می‌شوند و نیازمند ورود بخش خصوصی با تحریک‌هایی که در اختیار آن قرار می‌گیرد، به این زمینه می‌شوند.

سخن پایانی

توسعه حمل و نقل یا دیر به اجرا در می‌آید یا اصلا با استانداردها همخوانی ندارد یا به‌عبارتی طرح‌ها را بدون در نظر گرفتن اصول ساخت و حتی زیرسازی به سرانجام می‌رسانند که بعد از مدتی راه‌ها یا تخریب می‌شوند یا نشست می‌کنند و علاوه بر آسیب رساندن به وسایل‌نقلیه خطرآفرین هم خواهد بود. این امر درباره خطوط ریلی هم صادق است. در صورتی که طرح‌های حمل‌ونقل ریلی به‌دور از استانداردها اجرا شود، احتمال خطرات جدی و حوادث پیش خواهد آمد. در بحث حمل‌ونقل هوایی نیز می‌توان به ساخت فرودگاه‌های ایمن و گسترش طرح‌های حمل‌ونقل هوایی اشاره کرد. همچنین، نوسازی ناوگان هوایی نیز یکی از موارد مهم در بحث توسعه حمل‌ونقل محسوب می‌شود که متاسفانه باتوجه به مسئله تحریم‌ها شرکت‌های هواپیماسازی بزرگی همچون بوئینگ و ایرباس از همکاری با کشور ما امتناع می‌کنند. در تمامی این طرح‌های مطرح‌شده، امکان اختلافات در کار پیمانکاران یا مشکلاتی در طرح‌های اجراشده به‌وجود بیاید. همواره محل اختلاف هستند و امکان شکایات در این امور وجود دارد. در این راستا ما به‌وسیله کارشناس حمل‌ونقل و ترابری به کمک شما می‌آییم و می‌توانیم طرح‌های شما را کارشناسی کنیم.توسعه ارتباطات در پیشبرد فعالیت‌های حمل‌ونقل موجب شده تا امروزه تبادلات و حمل‌ونقل نقش مهمی در اقتصاد و بازرگانی کشورها داشته باشد، اما وجود محدودیت‌هایی باعث شده است تا کشورهایی مانند ایران، بر حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای تمرکز کنند؛ چراکه بدیهی است، استفاده محض از حمل‌ونقل دریایی غیرممکن است و پس از انتقال کالاها به بنادر دریایی، باید از شیوه‌های دیگر حمل‌ونقل برای رساندن آنها به مقصد استفاده شود. این امر خود باعث افزایش ترافیک کالا و کاهش فضا شده است و در نتیجه، ضرورت نوسازی زیرساخت‌ها و اصلاح ساختار موجود احساس می‌شود.