در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی هم با وجود اینکه روند یکی از زیرشاخص‌های آن با عنوان تعمیق و ارتقای فناوری ایران در دوره ۶۹ تا ۸۹ ارتقا یافته و به ۴۵ درصد رسیده، اما در دهه ۹۰ ثابت مانده است. در سال ۹۹ بیش از ۵۴ درصد صادرات صنعتی ایران را محصولات خام و نیمه‌خام تشکیل داده و تنها نیم درصد از صادرات صنعتی را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته و در حدود ۳۲.۵ درصد از صادرات هم متعلق به محصولات با فناوری متوسط است.اقتصاددانانی که نظریه‌های اساسی درباره رشد اقتصادی مطرح کرده‌اند، مانند اسمیت، مارکس و شومپیتر، پیشرفت مبتنی بر فناوری را محرک اصلی آن بر‌شمرده‌اند. امروز میزان صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته، یکی از شاخص‌های مهم میزان تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است و به‌عنوان یکی از زیرشاخص‌های «شاخص جهانی نوآوری»، شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی مطرح است.

به گزارش صمت، صادرات محصولات فناوری‌های سطح متوسط و پیشرفته، یکی از زیرشاخص‌های مهم ارائه‌شده در گزارش سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد است. شناسایی محصولات با فناوری‌های متوسط و پیشرفته نیز بر شدت تحقیق و توسعه استوار است. ساختار و تغییرات در ساختار تولید ایران در سال ۹۹ نسبت به سال ۸۹ و ۷۹ نشان می‌دهد سهم ارزش‌افزوده محصولات صنعتی ایران نسبت به تولید ناخالص داخلی از حدود ۹ درصد در سال ۷۹ به ۱۵ درصد در سال ۸۹ افزایش یافته، اما این شاخص در سال ۹۹ به حدود ۱۳ درصد کاهش یافت.از سوی دیگر، سهم ارزش‌افزوده با تولیدات با فناوری پیشرفته و متوسط به کل ارزش‌افزوده صنعتی نیز از حدود ۴۱ درصد در سال ۷۹ به حدود ۴۵ درصد در سال ۸۹ رسیده، اما این شاخص در همین حدود در سال ۹۹ هم ثبت شده است. بر این اساس می‌توان گفت در دهه ۸۰ ساختار تولید صنعتی ایران از هر جهت ارتقای زیادی یافته، اما این وضعیت در دهه ۹۰ وجود نداشت و تقریبا هیچ بهبودی در وضعیت شاخص‌های صنعتی شدن کشور رخ نداده است.

نقش محیط کسب‌وکار در بهبود شاخص صادرات صنعتی

شاخص مهم دیگر، شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده محصولات صنعتی است که بیانگر ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته یک کشور است و سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را نشان می‌دهد.

بررسی‌ها نشان می‌دهند سهم این شاخص در سال‌های موردبحث صعودی بوده، به‌طوری که در سال ۶۹ این شاخص به ۲۸ درصد می‌رسید که در سال ۹۹ به ۴۵ درصد افزایش یافته است. روند شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی در سال‌های یادشده از ۴۲ درصد در سال ۶۹ به حدود ۵۴ درصد در سال ۹۹ رسیده است. درواقع شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی، سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات کارخانه‌ای را در مقیاسی میان صفر تا ۱۰۰ قرار می‌دهد. بر این اساس می‌توان گفت در سال‌های موردبحث سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته رشد کرده است. البته نوسان‌هایی در روند این متغیر مشاهده می‌شود که می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی چون شرایط محیط کسب‌وکار باشد. مثلا در سال‌های ۷۷ تا ۸۰ روند افزایشی از ۳۳ درصد در سال ۷۷ به ۴۴ درصد در سال ۸۰ مشاهده می‌شود.

«شدت صنعتی شدن» رو به رشد اما ناکافی

متغیر شدت صنعتی شدن از میانگین سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی و سهم ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی از تولید ناخالص داخلی به‌دست می‌آید که به‌منظور مقایسه با سایر کشور، شاخص شدت صنعتی شدن در مقیاسی میان صفر تا ۱۰۰ قرار داده می‌شود.روند شاخص صنعتی شدن ایران از سال ۶۹ تا ۸۸ با شیب ملایمی صعودی بوده، به‌طوری که از حدود ۲۷ درصد در سال ۶۹ به ۵۴ درصد در سال ۸۸ رسیده، اما از سال ۹۹ به حدود ۴۴ درصد می‌رسد که البته هنوز با معیارهای جهانی فاصله دارد.مقایسه شاخص شدت صنعتی شدن ایران و شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی نشان می‌دهد که تغییرات هر دو شاخص با هم هماهنگ است و این امر می‌تواند نشان‌دهنده میزان اهمیت نقش فناوری و نوآوری در صنعتی‌شدن کشور باشد. در این شاخص نیز تا سال ۸۸ با افزایش سطح فناوری تولید در کشور، شاخص صنعتی شدن نیز به‌طور متناسب افزایش یافته، به نحوی که هر دو در سال ۸۸ به اوج خود می‌رسند.

دهه در جا زدن

شاخص ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران، بیانگر سرانه ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته یک کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را در قیاس با ظرفیت بالقوه نیروی انسانی آن نشان می‌دهد. روند ارزش‌افزوده تولید با فناوری‌های متوسط و پیشرفته سرانه ایران و شاخص آن در سال‌های ۶۹ تا ۹۹ نشان می‌دهد این شاخص روندی صعودی تا سال ۹۰ را سپری کرده و در این سال‌ها از ۶۲ دلار در سال ۶۹ به ۳۶۹ دلار در سال ۹۰ افزایش یافته، اما از سال ۹۱ تا ۹۹ در خطی ثابت نوسان داشته و می‌توان گفت از سال ۹۱ روند رشد این متغیر متوقف شده است.روند شاخص ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه در سال‌های ۶۹ تا ۹۰ افزایش اندکی داشته و به ۴ رسیده، اما از سال ۹۱ روندی کاهنده را آغاز کرده به نحوی که در پایان دهه ۹۰ به ۱.۹ رسیده است. این شاخص در مقیاسی میان صفر تا ۱۰۰ قرار می‌گیرد که نشان می‌دهد جایگاه ایران در مقایسه با کشورهای دیگر بسیار پایین است.

صادرات صنعتی هنوز منبع‌محور است

ساختار صادرات صنعتی ایران در سال ۹۹ یا همان ۲۰۲۰ میلادی، نشان می‌دهد بیش از ۵۴ درصد از صادرات صنعتی ایران در محصولات منبع‌محور صورت می‌گیرد و تنها نیم درصد از صادرات صنعتی ایران را محصولات با فناوری پیشرفته تشکیل می‌دهند. در حدود ۳۲.۵ درصد از صادرات صنعتی کشور متعلق به تولید با فناوری متوسط بوده است. بر این اساس می‌توان گفت حدود ۳۳ درصد از صادرات صنعتی ایران را صادرات محصولات با فناوری پیشرفته و متوسط تشکیل می‌دهند.طبیعی است مابقی صادرات صنعتی ایران (معادل ۱۳ درصد کل صادرات صنعتی) نیز مربوط به محصولات با فناوری پایین است. بر این اساس می‌توان گفت پاشنه آشیل ایران در ساختار صادرات صنعتی، وابستگی آن به صادرات منبع محور است. بررسی تغییرات در ساختار صادرات ایران در سال ۹۹ نسبت به سال ۸۹ و ۷۹ نشان می‌دهد سهم صادرات صنعتی ایران نسبت به کل صادرات از حدود ۹ درصد در سال ۷۹ افزایش یافته و به ۳۴ درصد در سال ۸۹ افزایش یافته و در سال ۹۹ این شاخص به حدود ۴۰ درصد رسیده است. از سوی دیگر، سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی از حدود ۱۸ درصد در سال ۷۹ به ۲۴ درصد در سال ۸۹ افزایش یافته و در سال ۹۹ رقم آن به ۳۳ درصد رسیده است. به این ترتیب، ساختار صادرات صنعتی ایران در سال‌های دهه ۸۰ با ارتقای قابل‌توجه مواجه بوده اما در دهه ۹۰ بهبود کمتری در ساختار صادرات مشاهده می‌شود.